مئهران باهارلي
ديليميزين گيزيلله‌ريني (پوتانسئيئلله‌ريني) ديشا وورابيلمه‌نين ان اؤنه‌ملي يوللاريندان بيري، يانليش و يا سورونلو گؤردوكله‌ريميز يئني دئگيله‌ري دنله‌مه‌ك و بونلاري تارتيشماغا آچماقدير. توركييه‌ده فئنومئن كلمه‌سينه قارشيليق بير نئچه يئني دئگي اؤنه‌ريلميشدير. بونلارين باشيندا تورك ديل قورومو طره‌فينده‌ن اؤنه‌ريله‌ن "گؤرونگه" كلمه‌سي گلير. اويسا فئنومئن كلمه‌سينه قارشيليق اؤنه‌ريله‌ن گؤرونگو كلمه‌سي ايچه‌ريك باخيميندان سورونلو بير تؤره‌تيدير. منجه فئنومئن قاوراميني ان اويقون بيچيمده قارشيلايان توركجه دئگي، "اولونتو" كلمه‌سيدير.
بير شئيين فئنومئن اولماسينين تك قوشولو، اونون وار اولماسي، اولماسي و اولونتولاشماسيدير. فئنومئن، اونو آلقيلاياندان (ايدراك ائده‌نده‌ن) باغيمسيز اولاراق دا واردير. بير شئيين فئنومئن اولماسي اوچون اونو آلقيلايان بيرينين وار اولماسي و بو فئنومئني آلقيلاماسي و يا گؤرمه‌سي شرط دئييلدير. "اولونتو" كلمه‌سي ده بو گرچه‌يي سون كرته (دره‌جه) آچيق و يئته‌رليجه آنلاتماقدادير. آنجاق گؤرونگو كلمه‌سي گؤرمه‌ك قاورامي ايله ايلگيليدير. گؤرمه‌ك ايسه آلقيلايانين بير دويوسودور و آلقيلايانين ديشيندا اولان اولونتو و يا فئنومئنله حؤكمه‌ن بير ايلگيسي يوخدور. گؤره‌ن يوخسا، گؤرونه‌ن ده يوخدور، گؤرونگو ده يوخدور. آنجاق بو دورومدا بيله اولونتو واردير. بو اوزده‌ن ده منجه فئنومئن سؤزونون تام قارشيليغي اولونتو`دور و گؤرونگو يئني دئگيسي بو قاورامي تام اولاراق قارشيلايابيلمه‌ز. گؤرونگو، ساده‌جه اولونتولارين گؤرونه‌ن بير آلت بؤلومونو قارشيلايابيله‌ر. بو باغلامدا گؤرونمه (كنديلييينده‌ن) و يا گؤرولمه (باشقاسي ساريسيندان) هئچ فرق ائتمه‌ز، هر ايكيسي اوچون ده گؤره‌ن و بو دويو آراجي ايله اونو آلقيلايان ويا اؤگله (عاغيللا) اونو سئزه‌ن بيرينين وارليغي گره‌كليدير. بو كؤكه‌نده‌ن تؤره‌نه‌ن بوتون باشقا دئگيله‌ر ده بئله‌دير (گؤرو، گؤرونو، گؤرك، گؤركه‌م، گؤروت، گؤرونتو، ....). اويسا فئنومئنده اونو آلقيلايان بير وارليغين گره‌كليلييي حؤكمه‌ن سؤز قونوسو دئييلدير. بو ديلده‌يه (ايستيدلالا) گؤره، يوخاريدا دا سؤيله‌ندييي كيمي گؤرونگوله‌ر، اولسا اولسا اولونتولارين بير آلت كومه‌سي (آلت مجموعه‌سي) اولابيله‌رله‌ر. بو، گؤرونگو يئني دئگيسينين فئنومئن قاوراميني قارشيلاياماز اولماسينين بؤگوشسه‌ل (فلسه‌في) تمه‌ليدير. هئگئل`ين و يا باشقا بؤگوله‌رين (فيلوسوفلارين) بو قونويا ده‌ييندييي و يا ده‌يينمه‌دييي، حتتا اونو فرق ائديپ ائتمه‌دييي، فئنومئنين فلسه‌في اساسي ايله ايلگيسيزدير.
فئنومئن و توركييه‌ده اؤنه‌ريله‌ن گؤرونگو يئني دئگيسينين بيربيرينين قارشيليغي اولماديغي، بو اؤلكه‌نين فلسه‌فه متينله‌رينده ده تارتيشيلان بير قونودور. اؤرنه‌يين بير توركييه قايناقدا بئله يازير: "ائمانوئل كانت (Kritik Der Reinen Vernunft)دا گؤرونگو و فئنومئن قاوراملاريني بيربيرينده‌ن آييرميشدير. گؤرونگو سئزگي يولويلا دويومسانان دويوم نسنه‌له‌رين بير تظاهورودور. آنجاق آنلاما يئتيسينين كاتئقوريسينه تابئع توتولماميش اولدوغوندان بير بليرله‌نيمسيز نسنه‌دير. فئنومئن ايسه گؤرونگويه اك اولاراق آنلاما يئتيسينين كاتئقوريله‌ري ايله بليرله‌نميش، عاغلين سنتئتيك ائديمييله بيرلييينه قاووشموش دئنه‌ييم نسنه‌سيدير". بو ديلده‌يه (ايستيدلالا) گؤره، گؤرونگو و فئنومئن ايكي آيري قاورامديرلار. گؤرونگو يالنيز سئزگي يولو ايله دويومسانديغي بليرله نيمسيز بير نسنه اولدوغو حالدا، فئنومئن سئزگي يولو ايله دويومساماغا اك اولاراق، آنلاما ايله بليرله‌نه‌ن بير نسنه‌دير.
البه‌تته فئنومئن كلمه‌سينين آوروپا ديلله‌رينده‌كي كؤكه‌ني، گؤرمه‌ك، آلقي و يا دويو ايله ايلگيلي اولابيله‌ر. آنجاق بوگون بيز بير كلمه و قاوراما يئني قارشيليقلار بولاركه‌ن، يابانجي و ياد كلمه‌له‌رين كؤكه‌ني و ايلكين آنلاملاري دئييل، چاغداش آنلام و قوللانيشلاريني تمه‌ل آلماق دورومونداييق.
توركييه‌ده هرده‌ن اولاي دئگيسينين فئنومئن يئرينه ايشله‌ديلمه‌سي ايسه، يانليش بير قوللانيمدير. اولماق فئعلينده‌ن تؤره‌ديله‌ن اولونتو (فئنومئن آنلاميندا)، بو فئعلين (to become) آنلامي ايله ايلگيلي اولماييپ، اونون (to be, to exist) آنلاملاري ايله ايلگيليدير. بوراداكي –ونتو سون اكينين قوللانيلماسيندا دا ايشله‌و و آنلام باخيملاريندان هئچ بير سورون يوخدور. –ونتو بيله‌شيك سون اكي گنه‌لليكله بير بوتونون پارچالاريني گؤسته‌رير. اولونتو اؤرنه‌يينده ده بو دئگي، وارليغين پارچالاري اولان فئنومئنله‌ري قارشيلايير. آيريجا –ونتو سون اكينين ايلكين آنلامي، دؤنوشوملولوك اولاييني ايفاده ائده‌ردي. بورادا دا –اونتو سون اكي، اولونتونون آلقيلايانا باغلي اولماديغي و اؤز اؤزونه و باغيميسز بير قاورام اولدوغو ايچه‌ريييني اؤزونده ساخلايير. بو دا فئنومئنين ايچه‌رييينه سون كرته اويوملودور.
بوتون بونلارا اك اولاراق، توركييه‌ده، گؤرونگو يئني دئگيسينين توركچه ديل قوراللاري آچيسيندان و ياپيسال اولاراق يانليش تؤره‌ديله‌ن بير يئني دئگي اولدوغو و فئنومئن قاورامينين دوغرو قارشيليغينين "گؤرونو" اولماسي گره‌كدييي ايله‌ري سورولموشدور. بوراداكي تمه‌ل ديلده‌ك (ايستيدلال) ايسه، گؤرونگو كلمه‌سينده –گو سون اكينين ن`ده‌ن (گؤرمه‌ك فئعلينين دؤنوشوملو حالي اولان گؤرون`مه‌كده‌ن سونرا) گلمه‌سيدير، اويسا ايدديعا صاحيبله‌رينه گؤره توركجه‌ده فئعلين دؤنوشوملو حاليني بيلديره‌ن –ن`ده‌ن سونرا –گو سون اكي گلمه‌ز ايميش.
Fenomen, Oluntu, Görüngü
Mehran Baharlı
Dilimizin gizillәrini (potansiyellәrini) dışa vurabilmәnin әn önәmli yollarından biri, yanlış vә ya sorunlu gördüklәrimiz yeni degilәri dәnlәmәk vә bunları tartışmağa açmaqdır. Türkiyәdә FENOMEN kәlmәsinә qarşılıq bir neçә yenidegi önәrilmişdir. Bunların başında TDK tәrәfindәn önәrilәn GÖRÜNCGӘ kәlmәsi gәlir. Oysa Fenomen kәlmәsinә qarşılıq önәrilәn Görüngü kәlmәsi içәrik baxımından sorunlu bir törәtidir. Mәncә Fenomen qavramını әn uyqun biçimdә qarşılayan Türkcә degi, OLUNTU kәlmәsidir.
Bir şeyin Fenomen olmasının tәk qoşulu, onun var olması, olması vә oluntulaşmasıdır. Fenomen, onu alqılayandan (idrak edәndәn) bağımsız olaraq da vardır. Bir şeyin Fenomen olması üçün onu alqılayan birinin var olması vә bu fenomeni alqılaması vәya görmәsi şәrt deyildir. OLUNTU kәlmәsi dә bu gәrçәyi son kәrtә (dәrәcә) açıq vә yetәrlicә anlatmaqdadır. Ancaq GÖRÜNGÜ kәlmәsi görmәk qavramı ilә ilgilidir. Görmәk isә alqılayanın bir duyusudur vә alqılayanın dışında olan oluntu vәya fenomenlә hökmәn bir ilgisi yoxdur. Görәn yoxsa, görünәn dә yoxdur, Görüngü dә. Ancaq bu durumda bilә Oluntu vardır. Bu üzdәn dә mәncә Fenomen sözünün tam qarşılığı OLUNTUdur vә GÖRÜNGÜ yenidegisi bu qavramı tam olaraq qarşılayabilmәz. Görüngü, sadәcә Oluntuların görünәn bir altbölümünü qarşılayabilәr. Bu bağlamda Görünmә (kәndiliyindәn) vә ya Görülmә (başqası sarısından) heç fәrq etmәz, hәr ikisi üçün dә görәn vә bu duyu aracı ilә onu alqılayan vәya öglә (ağılla) onu sezәn birinin varlığı Gәrәklidir. Bu kökәndәn törәnәn bütün başqa degilәr dә belәdir (Görü, Görünü, Görk, Görkәm, Görüt, Görüntü, ...). Oysa Fenomendә onu alqılayan bir varlığın gәrәkliliyi hökmәn söz qonusu deyildir. Bu dildәyә (istidlala) görә, yuxarıda da söylәndiyi kimi Görüngәlәr olsa olsa Oluntuların bir altkümәsi (alt mәcmuәsi) olabilәrlәr. Bu, Görüngü yenidegisinin Fenomen qavramını qarşılayamaz olmasının bögüşsәl (fәlsәfi) tәmәlidir. Hegel`in vә ya başqa bögülәrin (filozofların) bu qonuya dәyindiyi vә ya dәyinmәdiyi, hәtta onu fәrq edip etmәdiyi, Fenomenin fәlsәfi әsası ilә ilgisizdir.
Fenomen vә Türkiyәdә önәrilәn Görüngü yenidegisinin bir birinin qarşılığı olmadığı, bu ölkәnin fәlsәfә mәtinlәrindә dә tartışılan bir qonudur. Örnәyin bir Türkiyә qaynağında belә yazır: (Emanuel Kant Kritik Der Reinen Vernunft'ta Görüngü ve Fenomen qavramlarını birbirindәn ayırmışdır. Görüngü sezgi yoluyla duyumsanan duyum nәsnәlәrinin bir tәzahürüdür, ancaq anlama yetisinin kateqorilәrinә tabe` tutulmamış olduğundan bir "belirlәnimsiz nәsnә"dir. Fenomen isә Görüngüyә әk olaraq, anlama yetisinin kateqorilәriylә bәlirlәnmiş, ağlın sentetik yarqı edimiylә birliyinә qavuşmuş denәyim nәsnәsidir). Bu dildәyә (istidlala) görә, Görüngü vә Fenomen iki ayrı qavramdırlar. Görüngü yalnız sezgi yolu ilә duyumsandığı bәlirlәnimsiz bir nәsnә olduğu halda, Fenomen sezgi yolu ilә duyumsamağa әk olaraq, anlama yolu ilә bәlirlәnәn bir nәsnәdir.
Әlbәttә Fenomen kәlmәsinin Avropa dillәrindәki kökәni, görmәk, alqı vә ya duyu ilә olabilәr. Ancaq bugün biz bir kәlmә vә qavrama yeni qarşılıqlar bularkәn, yabancı vә yad kәlmәlәrin kökәni vә ilkin anlamları deyil, onların çağdaş anlam vә qullanışlarını tәmәl almaq durumundayıq.
Türkiyәdә hәrdәn Olay degisinin Fenomen yerinә işlәdilmәsi isә, yanlış bir qullanımdır. Olmaq felindәn törәdilәn Oluntu (fenomen anlamında), bu felin (to become) anlamı ilә ilgili olmayıp, onun (to be, to exist) anlamları ilә ilgilidir. Buradakı –untu sonәkinin qullanılmasında da işlәv vә anlam baxımlarından heç bir sorun yoxdur. –untu bilәşik sonәki gәnәlliklә bir bütünün parçalarını göstәrir. Oluntu örnәyindә dә bu degi varlığın parçaları olan fenomenlәri qarşılayır. Ayrıca –untu sonәkinin ilkin anlamı, dönüşümlük olayını ifâdә edәrdi. Burada da –untu sonәki Oluntunun alqılayana bağlı olmadığını vә öz özünә vә bağımsız bir qavram olduğu içәriyini özündә saxlayır. Bu da Fenomenin içәriyi ilә son kәrtә uyumludur.
Bütün bunlara әk olaraq, Türkiyәdә Görüngü yenidegisinin TürkÇE dil quralları açısından vә yapısal olaraq yanlış törәdilәn bir yenidegi oluduğu vә Fenomen qavramının doğru qarşılığının GÖRÜNÜ olması gәrәkdiyi ilәri sürülmüşdür. Buradakı tәmәl dildәk (istidlal) isә, Görüngü kәlmәsindә –gü sonәkinin n`dәn (görmәk felinin dönüşümlü halı olan görün.mәkdәn sonra) gәlmәsidir. Oysa iddia sâhiblәrinә görә TürkÇEdә felin dönüşümlü halını bildirәn –n`dәn sonra –gü sonәki gәlmәz imiş.
GӘRÇӘK: Hәqiqәt, حقيقت
OLQU: Vâqiiyyәt, واقعيت
OLUNTU: Fenomen, پديده
OLAY: Hâdisә, حادثه
GÖRÜNGÜ: Görünәbilir oluntu, Alqılanan fenomen, پديده داراي قابليت ادراك شدن
ÜLGÜ: Pattern, Model, الگو، مدل
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment