نوروز بايرامي يولدادير، بايرامين گلمه سي ايله يئني ايل باشلانير باهارين گلمه سيني بايرام توتوروق تاريخچي عاليم لر بير ايلين دؤرد فصله و اون ايکي آيا بؤلونمه سيني ، اون ايکي ايلين بير دؤوره ساييلماسي ، هر ايلي و هر آيي بير حيوان آدي ايله تانينماسيني تورک خالقلارينا منسوب اولدوغونا اعتراف ائتميشلر، بو تاريخي واقعيت چوخلو بيلگين لر و مورخ لر طرفيندن تحقيقه آلينميش و نتيجه لنميشدير.
صبر اولسا کونول، قيش دا گئدر، شاختا دا قار دا
بايرام دا گلر، آرديجا بولبولده، باهاردا
بير آزجا گولوم سن بو غم فرقته دؤزسن
هيجراندا چاتار باشا، گلر نازلي نيگاردا
دوغرودان دا اينسان نه قدر قوجاليرسادا اوره کلره سئوينج و دوداقلارا گولوش ساچان بايرام سؤزونو دينله‌ديکده کؤرپه چاغلاريني بايرام گونلريني خاطيرلايير ائله بونا گؤره کئچن خاطيره‌لري گؤز اؤنونده جانلاناراق ، عؤمورده دويغوسو تک ياشيللانير اينسان درين فيکره دالديق‌جا خيال کؤهله‌نيني ياشادير و آيلاري ايللري گئچميش ده قويار کن، اوشاقليق عالمي نين دؤنگه‌لرينده ايتيرديگي خاطيره‌لري آختارير ، آخي دوغما يوردوموزون هر بير قارينجيندا يوزلر خاطيره لر ياتميش و قاراپاپاق ائلينين فولکولوروندا بايرام گونلري ايله ايلگيلي ان چوخ رسميلر ، عنعنه لر ، اويونلار ، دئيم لر و مثل لر واردي کي : اونلارين هاميسيني اوشاق ليغيمدا و جاوانليقدا گؤرموشم ، باخين بو سيز ، بودا بايرام گونلرينين قاراپاپاق ائلينده دب و عنعنه لري چيلله گئجه سينين دب و عنعنه لري و آخيرچارشنبه و بايرام دبلري تورک ديللي قاراپاپاق ائلي آراسيندا نقده شهرستانيندا ( تاريخي سولدوز ولايتينده ، غربي آذربايجان ايالتينده ) اؤزونه گؤره، تاريخ بويو اصالتي واريدي و چوخلو سرريلره صاحب دير، بو حالدا باشقا دبلر و رسملر اجتماعي و فرهنگي شکيلده بو دبلره تأثير قويوب و اونلاري بير آيري اوزه چؤنده‌ريبدير کي، نهايت بو گؤزه‌ل دب لرين چوخلوسو اونودولوب آمما هله ده باشقا گؤزل دبلريميزدن بير پاراسي، ايندي ده آذربايجاندا خوصوصاً سولدوزدا قاراپاپاق ائلينده انياخشي دب لردن سايلير البته ايندي کي زاماندا بو دبلرين چوخو کئچميش زامانلار کيمي يئرينه گئتيريلمير، بلکه اونودولور، ملت و ائليميزين ياشايشين چتين دولاناجاغي ايچون، چاليشيرلار تا آغير خرجلرين آلتيندان قاچسينلار. آمما بيزلر دوغولموشوق او آنالاردان کي ديللري و آغيزلاري مثل لر يا تاپماجالار ، کيچيک ناغيللار ، باياتي لاردان اسکيک اولماز ايدي و هر زامان بير مارال کيمي سسله‌نرديلر ، اونا گؤره آز يا چوخ اوشاقليق چاغلاريندان ائليم ، ديليم ، کولتورومله تانيشليغيم وار و بو تانيشليق عؤمرومون سون چاغلاريندا بير سؤنمز و اودلو سئودايا دؤنوب بونا گؤره منيم آماجيم بو مطلب لري يازماقدان بودور کي، 65 ايل بوندان اول، (10 ياشيمدان ) بو دبلرين ايللر بويو قورولماسيندا حاضير اولوب و اونلاردا ايشتيراک ائتميشم و همده اؤزومدن آيري ياشلي‌لارينين معلوماتيندان فايدالانيب چاليشميشام کي، ايمکانلي حدده بو دبلري قلمه گتيره م.
ايندي ده ائشيتديغيم و گؤردوغوم دبلرين شرحين سيز حؤرمتلي اوخوجولارا ايتحاف ائديرم :
جوراب اويونو
کئچميشلرده سولدوز ولايتينده ، بو اويونا ماراقلي گنج لر، چيلله گئجه سينده و ايلين بايرام آيندا کي، چارشنبه گئجه لري، نوبه ايله هر گئجه بيرقوهوم يا قونشولارين ائولرينده ييغيشيب و جوراب اويونونا مشغول اولوردولار و بو اويون سولدوز ولايتينين اويون‌لاريندان بيريسي سايلير و بو اويونون آماجلاريندان بيري امکداشليق ياراتماق و تئز تصميم توتما ، قودرتين چوخالتما و همده بير- بيرينن بير سؤز اولماقين گؤرستمکدير، ايندي ده بو اويون شهر و کندلرده 10 جوت جوراب‌لا و بير بوش فيشنگ‌له اوينانير.
جوراب اويونو کئچميشلرده، اينديکي کيمي راديو تلويزيون يوخويدو، جاوانلار و حتتا ياشليلار اوچون بير رواجلي و سئويملي اويونلاردان سايليردي و قيش گئجه لري و يا اوروجلوق آييندا اوينانيردي و گاهدان گؤرونوردو ، بو اويوندا ايشتراک ائتمک ايچون ياخين و اوزاق کندلردن ده کيمسه لردن ده چاغيريليردي و گاهدا بير اويون نئچه گئجه و گوندوز داوامي اولوردو.
خيدير نبي بايرامي
قاراپاپاق ائل عادت و عنعنه لريندن ساييلان بيري ده خيدير نبي ( خضر نبي ) مراسيمي دير که ائل ايچينده بايرام کيمي مرسوم دور بو مراسم ايکي چيله آراسيندا باشلانيب بيتير و بئله ليکله خضير حضرت لريندن اوغورلو و خوش گله جک اؤچون يارديم ايسته نيلير . قاراپاپاق جماعتي کيچيک چيلّه نين سون دؤرد گؤنونه و بؤيوک چيلّه نين دؤرد گؤن اولينه کوراوغلو يا خيدير نبي ديه‌رلر و اعتقاد بونادير کي کيچيک چيله ده قيشين شيددتلي سويوقلاري آزالير و تورپاغين جانينا ايستي گليب سولار قيزيشير ، خيدير نبي مراسيمي بو گؤنلره عاييد دير و او خانيملار بو ايشين قاباغينا دوشلر کي بير حاجت يا ال چاتماز آرزولاري واردير . اوشاقلاري اولميانلار اؤلوب قالميانلار و اوغلان اوشاغي آرزولايانلار خيدير نبي مراسيميني توتماق ايچون نذر ائد رلر و اگر حاجتلري يئرينه يئتيرلنسه هر ائيل‌ده خيدير نبي مراسيميني توتارلار کي گله جکده ايستک لرينه يئتيشسين لر ، و بوموناسبته قاپي قونشودا و قوهوم طايفا دا يغيشيب هره اوز وارينا گؤره بوغدا ، آرپا، داري ، مکه ، چتنه، قارپيز و قوون توخومو ، نوخود ، ايگده ، مرجيمک ،لوبيا ، گونه باخان توخومو و گئشنيز توخومو وئره‌رلر تا "قاووت" جورلويه‌لر اونلاري قووردوقدان سونرا ال دگيرماني ايله ائويودوب اله‌يرلر و بير تئشته توکرلر تميز و خلوت بير اوطاق دا آغ يا قيرميزي بير شالي سوفره کيمين آچارلار تشتي شالين اوزه رينه قويوب اونون دوره سينده رنگيلي شاملار يانديرالار آفتابا ، له ين، آينا، داراخ،بير جيلد قرآن کريم و بير سجاده نين سوفره ده دوزمه يني ده اؤنودمازلار سحر اولجاق ائو خانيمي قاووتا شکر يا دوشاب قاتار و سونرا قابلارا چئکيب قاپي قاپي پايلار قابلاري بوشالديب قايتاران قاپي قونشولار يئرينه قند ، شيرني، يومورتا يا پول قويوب دئيرلر پاينيزچوخ اولسون الله قبول اله سين ، قاراپاپاق ائلينده قديملردن بير ناغيل دا وار کي دئيرلر ايل لرين بيرينده ائو خانيملاري قاووت جورله‌ين زامان کوراوغلو بورانا دوشوب قاردا قويلانار اما الله تعالي کوراوغلونون ياخشي اينسان اولدوغو اوچون هاواني قيزديريب قارلاري اريدير، اونون ايستي نفسي ده قارلاردا بير دئشيک آچيب يولدان کئچنلري اورايا چکر، خضر نبي حضرتلري اورايا گليب قارلاري آتار کن کور اوغلونو ديري تاپار وانو نجات وئرر .
چهارشنبه و اود يانديرماق
سولدوز ولايتينين اهالي سي، اؤزه‌ليک‌له قاراپاپاق عايله لري نوروز بايراميندان بير آي اول ايلک تک گونو، گون باتان چاغيندا کي اونا چارشنبه آخشامي دئييلير کوچه لرده و تپه لرده اود يانديريرلار و بو اودلارلا چارشنبه‌ني و نوروز بايرامين قارشي لاييرميشلار.
و بئله ليک له بايرام آييندا، دؤرد چارشنبه عنعنه‌سين يئرينه يئتيريرلرکي، هر بيريسي اؤزونه اؤز ل بير آدي واردير: ايلک چارشنبه گئجه سين "يالانچي چارشنبه" و ايکينجي چارشنبه‌ني "خبرچي چارشنبه" اوچونجو چارشنبه‌ني "کيچيک چارشنبه" يادا (کوله چارشنيه) آدلانديريرلار کي، هر اوچ چارشنبه ده اود يانديريرلار و بونا خاطير جاوانلار اودون يغيب و اود يانديريب و اينام لاري بودور کي، بايرام آييندا طبيعتدن بهره لنمک چاغي يئتيشيب و گر ک بو اودونلار طبيعت قوينوندان يغيلا تا بئله‌ليک‌له ائولره خير و برکت گئتيريله و کئچميشدن و اسکي زاماندان قاراپاپاق عايله لرينين آراسيندا رسم دير کي، چول دن اوت - علفيانديرماق اوچون يغيلير و اؤزلليک له اودون ايچون گَََوَن بوتالارين منطقه نين داغلاريندان گتيريب و اود يانديريرلار.
ياسلي لارنان دردلشمک
آيري بيراونودمامالي آخيرچارشنبه‌ده توتولان دبلردن بيري ده بودور کي، بوتون او کيمسه لرين کي بو ايل ده اؤلن‌لري واريدي اونلارين ائولرينه گئديب و اونلارا باش ساغليغي وئريرلر و اگر اؤلن ياخين قوهوم، قونشودان اولسا، اونلارا حؤرمت ائتمک ايچون اود يانديرمادان و شن ليک ائتمه دن واز گئچيرلر.
آخيرچارشنبه دبلري
آخيرچارشنبه دبلري قاراپاپاقلار آراسيندا آتا - بابا و يئرلي عورف‌لردن سايلير و اونا گؤره اؤزلليغي واردي کي، اونون ان قديم و گؤزه‌ل مرحله سي اود يانديرماق و اودون اوستوندن هوپبانماق و شن ليک ائتمک دير چارشنبه آخشامي اود يانديرماق قاراپاپاقلار آراسيندا پيسليک لري، خسته ليک لري،يالاني ، آلداتماغي اود دايانديريب و اود پاک لاشماق نيشانه سي دير.
سون چارشنبه گئجه سي قادين، کيشي، جاوان و قوجا بوتونلوکله ائولرده يادا ميدانچالاردا، کند ايچينده و شهرين دؤرد يوللاريندا توپلاشيب و اود قالاماقلا اودون اوستوندن آتيليرلار و دئييرلر منيم ساريليغيم سنده و سنين قيرميزيليغين منده بو ولايتده آخيرچارشنبه ده اوشاقلار و يئني يئتمه، گنج لره شئنليک گونودور ، بو گون بازارا گئديب و آلماق گونودور و بو گونده شهر ماغازالاري مشتري ايله دولو اولور و آليم، ساتيم چوخ رونقلي اولار، کند و اوبادا اولانلاردا شهره گليرلر تا پالتار، شيرني، ميوه و آجيل آلسينلار و ساتيجي لاردا ماغازا لاري گؤزه ل گؤيچک بزييرلر و ساتيشا دوموک اولارلار عايله لرده بو گونده چئشيتلي آليشلاردان باشقا، نئچه دنه ده تزه کوزه آليب ائوه گتيررلر تا چارشنبه سحري، صبح گون چيخماميشدان قاباق بولاغ و چاي باشينا گئديب و بو کوزه لره سو دولدورسونلار تا يئني ايله دک برکت و خير نيشانه سي ايچون ساخلاسينلار.
چارشنبه گئجه سي( سه شنبه گونونون گون باتان چاغي) چوخلو اود يانديريلار و گولله لرين سسي هر طرفدن اوجالير و اودلارين اوستوندن آتيليرلار و دئييرلر آتيل ماتيل چارشنبه - آينا تکين باختيم آچيل چارشنبه، آغرليغيم - اوغورلوغوم، توکولسون تونقال اودون اوستونه - سارليغيم سنين کي - قيرميزليغين منيم کي، سونرا اودلاري سوندورنده و داغيداندا دئييرلر: "قيزيل اول- گوموش اول" و اينام لاري واردي: " بو گئجه، موراد و ايستک آلما گئجه سي دير" و اونلارين آرزولاري قيزيل و گوموش اولاجاقدير.
تزه گلين لره پاي گؤندرمک
باشقا بير مرحله چارشنبه آخشامي و بايرام دب لريندن قاراپاپاقلار آراسيندا،بودور کي بگ ائويندن آداخلي قيز يا گلين لره کي، هله بگ ائوينه کؤچمه ييبلر، پاي و خونچا گؤندرمک دير، خونچا بير بؤيوک تاباق دير کي، اوندا بگ ائوينين پاي لاري: شيرني، آجيل، دگرلي پارچالار، قيزيل و باشقا شئي لردن عبارتدير و اونو بير کيمسه باشينا قويوب و گلين ائوينه آپارار و بو شخص ياخشي بير انعام گلين عايله سي طرفيندن آلار.
آتا و يا آنالار کي قيزلارين بخت ائوينه گؤندريبلر عوُمورلرين سونونا دک بايرام پايين قيزلارينين ائولرينه گؤندريرلر کي، بو پايلار شيرني، پارچا و قيزيلدان عبارت دير و پاي گتيرنلره ده، بگ عايله سي طرفيندن بير انعام دا وئريلير.
فال لاشماق و گيزلين قولاق آسماق
چارشنبه دبلريندن بيري ده، باشقا آداملارين گيزلينجه سؤزلرينه قولاق آسماق دير، اودا بو شکيلده کئچيريلير کي، هر کيمسه نين حاجتي واردير، بير يولون قيراغيندا گيزله‌نيب و يولدان کئچنلرين سؤزلرينه قولاق آسير، اگر او يولدان کئچنلر ياخشي و گؤزل سؤزلر دانيشسالار بو گيزلين قولاق آسانين حاجتي يئرينه يئتيريله‌جک‌دير. بونا گؤره ده اهالي بو گئجه چاليشيرلار کي، غم و کدرلرين اونودوب و بير-بيرين‌له ياخشي دانيشسينلار تا کي، گيزلين قولاق آسانلار، اونلارين سؤزلريندن ياخشي فال توتسونلار و راضي ليقلا اؤز ائولرينه دؤنسونلر.
شال سالاماق
باشقا بير مراسيملرده کي : خاطيرلرده قالير چارشنبه گئجه سي بو ولايت ده شال ساللاماق دير، بو حالدا اود يانديرماقدان و شاميئمکدن سونرا، اوشاقلار و گنج لر، قوهوم - قونشولارينين دام باجاسيندا حاضيرلانيب و بير شال باجادان و يا پنجره قاباغينا ساليرلار ، بو شال گورونن حالدا ائو يييه‌سي بير قدر آجيل، شيرني، جويز، بادام، سکه ، يادا کاغيذ پول کي، قاباقدان بو ايشه گؤره حاضيرلايبلار شالا باغلاييرلار و چاليشيرلار کي، شالي ساللاياني تانيسينلار و ياخشي پايلار شالينا باغلاسينلار و اونلاري ياخشي آلقيشلايب و خير دوعاسي ايله يولا سالسينلار و اونلارا دئييرلر: "تانري حاجتي‌يين وئرسين."و بو باره ده بؤيوک تورک شاعري شهريار حيدر بابايه سالام کيتابيندا بئله سويلويور :
بايراميدي گئجه گوشو اوخوردو
آداقلي قيز بگ جورابين توخوردو
هر کس شالين بير باجادان سوخوردو
آي نه گؤزه‌ل قايدادي شال سال لاماق
بگ شالينا بايرامليغين باغلاماق
بعضي‌لر گومان ائديرلر ، شالين ايچينه باغلانان شئي‌لر، اوشاقلارين روزوسون چوخالدير و رسم دير شال ساللي يانلار اؤزلرين تانيتديرميالار، بو دب گئجه نين بير چاغينا دک داوامي اولور و بو گئجه جاوان لار آزجا ياتيب سحر، دان چاغي يوخودان دوروب اوغلان و قيزلار کوزه لري ال‌لرينه آليب و آخار سولار کنارينا گئديرلر . سولدوزدا آخار سولار، بولاقلاردان سانلي سي يئددي گؤز بولاغي و گادار چايي دير.
ساچ‌لاري وورماق و ديرناقلاري توتماق
قاراپاپاق لار بو گون سحر تئزدن چاي و بولاقلار باشيندا دسته‌له‌نيب ياللي گئديب و رقص ائدرلر سونرا ال اوزلرين يويوب و آينايا باخيب و ديرناخلارين توتورلار تا بئله ليک له کؤهنه ليک لري اؤزلريندن اوزاق ائتسينلر و بو حالدا خالق بولاغ و چاي کناريندا چوخاليب و شن ليک لرکئچيريلير و بير آيري رسم ده بو دور کي، جاوان اوغلانلار و قيزلار جه‌ويز قابيغيندا پامبيق قويوب نفت توکوب ويا گاهدا شام يانديريب و اونو سويا بوراخيرلار و قيزلارين اينامي بودور کي، اگر جه ويز يانارکن سويون اوزونده اوزه و سويا جوممايا اونلارين بختلري آچيليب و اره گئده‌جکلر ، بو يانار و آخار جه‌ويزلر چايين اوستونده او سحرين ايشيق - قارانليق چاغيندا ، کي هله گون چيخماييب بير گؤرمه لي منظره يارادير.
گون چيخمادان ، کوزه لري سوي‌لان دولدورولار و جاوان قيزلار نئچه تئلک توکلريندن ووروب و اينام لاري بونا ديرکي : بو ايش له اؤز بختلريني آچيرلار و بو گون ده اوغلانلاردا اؤزلرينه سئوگيلي سئچيرلر.
سو کناريندا سس - صدالار لذتلي کئچير دئيب گؤلمه لر و ياللي گئتمک ( رقص ) کئچيريلير و جاوانلاردا سويا گئدن کوزه لي قيز ماهنيسين اوخويورلار و تويچو چالقيچيلاردا زورنا بالابان و دونبک چاليرلار بو شن ليک، گاه ناهارا دک داوام‌ائدير، گنج قيزلار و اوغلانلار کوزه لرين سويونان دولدوراندان سونرا، کوزه لري اؤز ائولرينه آپاريب و تزه ايله دک ساخلا ييب ونوروز بايراميندا بو سويونان يئمک پيشيريب و ايناملاري بودور کي، بو سو آيدين ليق سويودور و ساغلامليق گئتيرير.
سمني پيشيرمک
سمني او يئمک لردندير کي ، ايلين سونوندا قادين لار بير بيرينين امکداشليغيندا اونو پيشيرمگينه دوموک اولورلار و همده سمني او شئ‌لردندير کي نوروز بايراميندا يئدي سين سوفره سينده قويولور ، سمني تکجه ياشيل ليق و تزه ليک معناسيندا دئييل بلکه سمني پيشيرمک بير انتيک نشانه لردن تورکلرين ائل بايراميندا دا ساييلير بو دب ايندي ده بير گؤزل قايدا قاراپاپاق تورکلري و همده ايران آذربايجانيندا ساييلير .
سمني قاراپاپاق تورکلري آراسيندا بير وارليق و نسيللري داوام ائتمک سمبولو تانينير و ايندي ده خالق فولکلوروندا چوخلو اؤرنکلر ، سؤزلر ، ناغيللار ، ماهني لار و شعر لر سمني‌يه دايير واردير و سمني پيشيرمک ده ائل بايرام دبلرين قارشيلاماق اوچون بير اؤزل دب دير ، سمني تورکلرين ميللي نوروز بايراميندا او قادينلار آراسيندا کي اوشاقلاري اولمور گزديريلير ، آلقيشلانير و دوعا ائديب دئيير لر : آي بونو گؤوردن تانري بو گليني ده گؤورت ، آرزوسونا و کامينا يئتير ، مطلبينه و مورادينا چاتدير ، عهدينه و اومودونا يئتير . دئملي دير کي سمني پيشيرن چاغدا چوخلو ماهني لار و سؤزلر سمني يه باغلي اوخونور و اونا اويغون ياللي و رقص لرده خانيملار آراسيندا ايجرا اولونور .
قبير اهلي نين زيارتي
قاراپاپاق لار، قوجا- جاوان، ايلين سون جوما آخشاميندا قبير اوسته گئديب ، دونيادان کؤچه نلره فاتحه وئريب و اورادا حالوا، شيرني و آلما پايليب و خيرات وئريرلر واينام لاري بونا دير کي، بو ايشلرله اؤلولرين روحلاري شاد اولوب و باغيشلانيرلار. اونلار ايلين سون جوما آخشامين اؤلولر تکي آدلانديريرلار .
علی خلخالی تدقيقاتچي و نويدآذربايجان يازارلار شوراسينين عوضوو
No comments:
Post a Comment