ديل ياراسي: خبه‌ر (خبر)، اته‌ر، ساليق، تپه‌ر، دويوق، ساو، جار، چاو، چاپيت، سوراق، جانقي، يام

 مئهران باهارلي 

 خبه‌ر (خبر) عره‌بجه بير كلمه‌دير. بو كلمه‌نين توركجه‌ده اته‌ر، ساليق، تپه‌ر، دويوق، جار، ساو، چاو، ... كيمي قارشيليقلاري واردير.

 اته‌ر Ətər:

 اته‌رˊين آنلامي خبه‌ر (خبر)، ايططيلاع، معلومات و بيلگيدير. بو كلمه گونوموزده گونئي آزه‌ربايجان (اورمو، ...)، قوزئي آزه‌ربايجان، ايرانˊين گونئيي (قاشقايلار آراسيندا)، توركييهˊنين آزه‌ربايجان (قارس و چئوره‌سينده، ارجيش، وان، ارزروم، بايبورت، ساري قاميش، چيلدير، ايريشلي، ...) و اؤته‌كي بؤلگه‌له‌رينده (مئرزيفون، آماسيا) ايشله‌كدير. اته‌ر كلمه‌سي قاشقاي لهجه‌ميزده اه‌يته‌ر بيچيمينده ده واردير. اته‌ر دئگيسينده‌ن خالق ديلينده خبه‌ر – اته‌ر، نه خبه‌ر - نه اته‌ر و هاوار - اته‌ر تركيبله‌ري، خبه‌رله‌شمه آنلاميندا اولان اته‌رله‌شمه فئعلي و اته‌رچي (خبرچين، جاسوس) كلمه‌سي تؤره‌ديلميشدير. "هاوار اته‌ر"، "هاوار" و "هاوارا" تركيبله‌ري سس صدا و خبه‌ر آنلاميندادير. (هاوار و هاوارا، عره‌بجه خبه‌ر كلمه‌سينين توركجه ده‌ييشگه‌سيدير).

 اته‌ر دئگيسينين باشقا بير آنلامي دا ايز، اثه‌ر و نيشانهˊدير. بو، اونون ايلكين و اسكي آنلاميدير. بورادان ايزله‌مه‌ك آنلامي اولان اته‌رمه‌ك فئعلي تؤره‌ديلميشدير. اسكي بيچيمي ائذه‌رمه‌ك اولان بو فئعلين باشقا توركول ديلله‌رينده‌كي بيچيمله‌ري بئله‌دير:  ائدئرمه‌ك (تووا)، اييئرمه‌ك (نوقاي، قازاق)، ايزئرتمه‌ك (خاقاس)، ائيئرمه‌ك (توركمه‌ن)

 اته‌ر كؤكونده‌ن ياپيلان نئچه يئني دئگي: اته‌رچيليك (ژورناليسم، خبرنگاري)، اته‌رچي (ژورناليست، خبرنگار)، اته‌رلي (باخبر، خبردار)، اته‌رسيز (بي خبر)، اته‌رله‌شمه‌ك (به همديگر خبر دادن)، اته‌رليك (خبرگزاري)، اته‌رگي (روزنامه)، اته‌ر اؤزده‌يي (مركز خبر)، درگي-اته‌رگي (مجله-روزنامه)

تبه‌ر Tәbәr:

 دده قورقوت كيتابينين ديرسه خان اوغلو بوغاچ خان اوغلو بويوندا خبه‌ر، چاپيت (عاجيل خبه‌ر)، ووروب آشاراق گئده‌ن خبه‌ر آنلامي داشيديغي ساولانان و تبه‌ر (تبر) دييه اوخونان بير كلمه‌ واردير: "آخان دورو سولاردان خبه‌ر گئچه، آرقيري ياتان آلاداغدان تبه‌ر آشا، خانلار خاني بايينديرخانˊا خبه‌ر وارا، ....." آنجاق باشقا هئچ بير متين و يا توركجه لهجه‌له‌رينده بو آنلامي داشييان تبه‌ر كلمه‌سينه توشانماميشدير (راستلانماميشدير). بيزجه بوراداكي "تبر"، يازيم يانليشليغي اولوب اصلي يوخاريدا آچيقلانان اته‌ر كلمه‌سينين ده‌ييشگه‌سي اولان يئته‌ر ("يتر") كلمه‌سي اولابيله‌ر.

نوت: توركجه‌ميزده (توركييهˊنين آزه‌ربايجان بؤلگه‌له‌رينده ارزروم، ايريشلي، بايبورت، ساري قاميش، قارس، ....) تپه‌ر بيچيمينده گؤزه‌ل خوي، شره‌ف و اونور، اوره‌كلي، چاليشقانليق، چابا و بو اؤزه‌لليكله‌ره صاحيب اولان شخص آنلاميندا اولان بير كلمه داها واردير.

ساليقSalıq

ساليق كلمه‌سي، خبه‌ر و بيلگي، ايططيلاع، راپور (گزارش) آنلاميندادير. بو كلمه توركييهˊنين اؤزه‌لليكله باتي بؤلگه‌له‌رينده (ايسپارتا، بيله‌جيك، ايستانبول، آرتوين، بيتليس، اورفا، قازي آنتئپ، ماراش، آنكارا، كونيا، آدانا، وان، بولو، اوشاق، ....) داها يايقيندير. سالقي (چاناق قالا) و سالين-سئلين كلمه‌له‌ري ده عئيني كؤكه‌نده‌ن اولان و عئيني آنلامي داشييان كلمه‌له‌ردير. بو كلمه‌نين كؤكه‌ني سالماق (بيراخماق، آزاد ائتمه‌ك، يايماق، گؤنده‌رمه‌ك، اولاشديرماق، اوزاتماق، ...)دير. اسكي توركجه‌ده سالغاماق- سالقاماق فئعلي خبه‌ر وئرمه‌ك (خبر دادن، گزارش دادن) آنلاميندا ايدي. ساليق كلمه‌سينين بير سيرا بؤلگه‌له‌رده تانيم (اوردو، آفيون، سيواس، كايسئري، آدانا، اسيپارتا، ايچه‌ل، ... ) و وئرگي، خراج، اؤيوت، تووصييه، ائحسان ... كيمي باشقا آنلاملاري دا واردير. سالغوت (وئرگي) و سالقي (زكات، ائحسان) كلمه‌له‌ري ده عئيني كؤكه‌نده‌نديرله‌ر.

ساليقˊدان تؤره‌ديلميش كلمه‌له‌رده‌ن بير نئچه‌سي: ساليقچي (گزارشگر، ريپورتئر)، ساليقلاماق (گزارش دادن)، ساليقلانماق (خبه‌ر آلماق)، ساليقمان (گزارشگر)، ساليقمانليق (گزارشگري)، ساليقلار (گزارشها)، ساليقلاشماق (گزارش دادن به هم)، ساليق آلما (ايستيخبارات، اطلاعات)، سالچيق (گزارش دهنده).

دويوق Duyuq

دويوق و داها آز ايشله‌ك اولان دويور، خبه‌ر آنلامي داشييان باشقا كلمه‌له‌ردير. دويوق كلمه‌سي داها چوخ تائيد اولماميش،  دوغرولوق يا دا يانليشليغي هله كسينله‌شمه‌ميش و توغرالي (رسمي اولمايان)، گيزلين يوللاردان دويولان و ائشيديله‌ن خبه‌ر آنلاميندادير. بو كلمه بورسا، تيرابزون، قارس، موغلا، سينوپ و چئوره‌له‌رينده يايقيندير.

ساو Sav

اسكي توركجه‌ده خبه‌ر آنلامي داشييان كلمه‌له‌ر آراسيندا ساو (بير سيرا لهجه‌له‌رده سوو) كلمه‌سي ده واردير. بو كلمه‌نين باشقا آنلاملاريندان: پيام، وحي، سخن، اطّلاع، آگاهي؛ خبر خوش، هديه. بوگون ساو داها چوخ قانيتلانماميش بير ايدديعا، دعوي و مودده‌عا؛ ساوجي ايسه مدعي العموم و يا دادستان آنلاميندادير.

ساوماق فئعلي داغيتماق، داغيلماق دفع ائتمه‌ك، دفع اولماق آنلاملاريندادير. عئيني كؤكه‌نده‌ن ياپيلان بير نئچه كلمه: ساوجي (خبر رسان، قاصد، سفير، فرستاده؛ قاصدي كه براي خواستگاري اعزام شود؛ هديه و پيغام آورنده. رسانندة خبر خوش)، ساوجيليق (قاصدي، خبر رساني، سفارت؛ به خواستگاري رفتن)، ساوروقماق (پخش و پراكنده شدن. پخش شدن سخن)، ساورولماق (پخش شدن، پراكنده شدن. بر باد داده شدن)، ساوغات (سوقات، هديه، خبر خوش، سوغات، ارمغان)، ساوورماق (افشاندن، پخش و پراكنده كردن، بر باد دادن خرمن محصول)، ساووشماق (افشان شدن،‌‌ با طنّازي راه رفتن؛ در رفتن و جيم شدن)، ساودورماق (پراكنده كردن، پخش كردن)، ساولاماق، ساوري، ساورين،....

چاپيرÇapır – چاپيتÇapıt :

چاپار (چاپقار) و چاپان (چاپقان) كلمه‌له‌ري اسكي توركجه‌ده آتلي خبه‌رچي، اولاق و يا پوستچو آنلاملاريندا ايدي. بو آنلامدا فارسجايا دا گيرميشدير. گئچميشده قاچار و تاتار كلمه‌له‌ري ده عئيني آنلامدا ايشله‌ديلميشدير. چاپار كلمه‌سينين كؤكه‌ني چاپماق فئعليدير. چاپارين گتيردييي خبه‌ر ايسه، چاپيت و چاپيرˊدير. اسكيده‌ن پئيك و قاصيد آنلاميندا اولان اولاق كلمه‌سي، بو گون پوست آنلاميندادير (اولاقجي = پوستچو). چاپار و عئيني كؤكه‌نده ن‌اولان چاپراق ايسه، ائكسپرئس پوست آنلاميندا ايشله‌ديلير.

چاوÇav :

خبه‌ر آنلاميندا توركجه‌ده ايشله‌ديله‌ن كلمه‌له‌رين بيري ده، چاو (بير سيرا لهجه‌له‌ريميزده چوو) كلمه‌سيدير. چاو كلمه‌سينين آنلامي سس، اون، خبه‌ر، شؤهره‌ت، شان، باغيرما، قيشقيرما و چاغيرما، سؤز، ساو، يايين، آواز، شاييعه، يوكسه‌ك سس، دويورو، بيلديري، يانسيما، ... دير. بو كلمه بوگون بير سيرا لهجه‌له‌ريميزده (قاشقاي) شاييعه، چوخ سس گتيره‌ن خبه‌ر، هر يئره ياييلان خبه‌ر آنلاميندادير. چاو عئيني آندا ايلك تورك ايسكيناسين دا آدي اولموشدور. بوگون چاو ديليميزده ايسكيناس؛ چاولي، چاويق (مشهور، معروف)؛ چاولانماق، چاويقماق، چاويقلانماق، چاو توتماق (مشهور شدن)؛ چاو چالديرماق، چاو سالماق (شاييعه سالماق)؛ چاو دوشمه‌ك (ياييلماق) آنلاميندادير.

بير سيرا آراشديرماجيلار چاو ايله چاووش (نقيب قافله و لشكر) و چوغول (نمّام، خبرچين)، چوغولچو (جاسوس)، چوغورلوق (شكايت كردن) كلمه‌له‌ري آراسيندا باغ قورموشلاردير.

جارCar – جاروCaru :

جار (جر، چر، چار)، خبه‌رله ياناشي، ائعلان، چاغري، تبليغ، آنونس، رئكلام، بيلديري، سس، باغيرتما، نعره، دللال ايله دويورما، ائعلان ائتمه، تهليكه‌لي دوروملاردا ايمدادا چاغريسي، امر ائتمه، خبر، شور، آواز، قاصد... كيمي آنلاملاري دا واردير. كؤكه‌ني موغولجادا قوللانماق، قوللوغا گتيرمه‌ك آنلاميندا اولان جارو فئعليدير. بو كؤكه‌نده‌ن تؤره‌ميش باشقا بير نئچه كلمه: جار ائتمه‌ك، جار قيلماق، جار چكمه‌ك، جارلاماق (يوكسه‌ك سسله قونوشماق، باغيراراق قونوشماق، هايقيرماق، اعلان كردن، ندا كردن، اعلام لشكريان و آگاهانيدن احكام)، جار جار (گورولتولو)، جارلي (اونلو، مشهور)، جارچي (دللال، اصل آنلامي بير يئرده‌ن باشقا بير يئره خبه‌ر گؤتوره‌ن، خبه‌رچي، پادشاهين جولوسونو خالقا بيلديره‌ن، ندا كننده، جار زننده، نقيب، طلبنده، منادي، جمعيت)، چرچي (كند كند دولاشيپ آليش وئريش ياپان گزيچي ساتيجي)، جارلاو (آگهي تبليغاتي، آگهي تجارتي. تبليغات و پيروپاقاندانين توركجه قارشيليغي ايسه يئتيريمˊدير).

سوراق Soraq

اته‌ر آنلاميندا اولان كلمه‌له‌رده‌ن بيري ده سوراق كلمه‌سيدير. بو كلمه‌نين باشقا آنلاملاري فارسجادا (سراغ، پرسش، كشف خبر، نشان، استفسار، سوال)دير. سوراق كلمه‌سينين كؤكه‌ني سورماق فئعليدير (پرسيدن، سؤال گرفتن، خبر كسب كردن). توركجه سوراق كلمه‌سي فارسجايا سراغ اولاراق گئچميشدير. سوراق كلمه‌سي ايله ياپيلان بير نئچه كلمه: سوراق پيتييي (كتاب راهنما)، سوراقلاشماق، سوراق آلماق، سوراق توتماق، سوراق ائدمك (سراغ گرفتن، خبر گرفتن، پرسيدن، بررسي و تحقيق كردن).

جانقيCanqı :

جانقي (چانقي، جنقي)؛ خبه‌ر، معلومات، بيلگي، دانيشما (مشوه‌ره‌ت)، موذاكيره ائتمه، بيلگي آلما، (مشورت و كنگاش جمعي با هم، شوري، مشاوره) و بو آماجلارلا ياپيلان توپلانتي آنلاميندادير. جانقي كلمه‌سي توركجه‌يه موغولجادان گئچميشدير. آنجاق كؤكه‌ني دانيشما آنلاميندا اولان چينجه شانگ-اي كلمه‌سيدير.

يام Yam            

توركجه‌ده خبه‌ري اولاشديران آراج و يا داشيت آنلاميندا اولان (فارسجا پيك، قاصد) كلمه‌له‌رين بيري ده يام كلمه‌سيدير. بو كلمه اسكي توركجه‌ده اولاق و يا پوستچو گؤره‌وي اولان آت (اسب چاپار) و چاپار ائوي (چاپارخانه) آنلاميندا ايدي. يامچي كلمه‌سي ده عئيني آنلاملارلا بيرليكده چاپار ائوي بكچيسي (نگهبان چاپارخانه) آنلاميني داشيميشدير. گونوموزده يام، پوست اوچون قوللانيلان بوتون آراج و داشيتلار (ماشين، اوچاق، گمي، حئيوان، ...) آنلاميندادير.

يوخاريداكي كلمه‌له‌رده‌ن باشقا ديليميزده اؤزه‌ل بير خبه‌ر چيشيتي آنلاميندا اولان بير نئچه بيله‌شگه واردير. اؤرنه‌يين  قارا چيخين ويا قارا ساو (خبر مرگ)؛ دونگ داشي (خبر شوم، خبر نا اميد كننده)

قيسا فارسجا-توركجه سؤزلوك:

ادعا: ساو Sav

اسكناس: چاوÇav

اطلاعات: ساليق آلماSalıq alma

اكسپرس: چاپارÇapar ، چاپراقÇapraq

آگهي تجارتي: جارلاوCarlav

آنونس: جارCar

باخبر: اته‌رليƏtərli

باشرف: تپه‌رليTəpərli

بي خبر: اته‌رسيزƏtərsiz

پست: اولاقUlaq

پستچي: اولاقچيUlaqçı

پيك: يامYam

تبليغات: يئتيريمYetirim

خبر فوري: چاپيتÇapıt ، چاپيرÇapır

خبر مخفي: دويوقDuyuq

خبر: اته‌رƏtər

خبردار: اته‌رليƏtərli

خبرگزاري: اته‌رليكƏtərlik

خبرنگار: اته‌رچيƏtərçi

خبرنگاري: اته‌رچيليكƏtərçilik

دادستان: ساوجيSavcı

روزنامه: اته‌رگيƏtərgi

ژورناليست: اته‌رچيƏtərçi

ژورناليسم: اته‌رچيليكƏtərçilik

شرف: تپه‌رTəpər

شريف: تپه‌رليTəpərli

قاصد: يامYam

گزارش دادن: سالقاماقSalqamaq ، ساليقلاماقSalıqlamaq

گزارش: ساليقSalıq

گزارشگر: ساليقچيSalıqçı ، ساليقمانSalıqman

مجله: درگيDərgi

مركز خبر: اته‌ر اؤزده‌ييƏtər özdəyi

توركجه سؤزلوك:

اته‌ر : Ətər خبر

اته‌ر اؤزده‌يي: Ətər Özdəyi مركز خبر

اته‌رچي : Ətərçi خبرنگار، ژورناليست

اته‌رچيليك : Ətərçilik ژورناليسم، خبرنگاري

اته‌رسيز : Ətərsiz بي خبر

اته‌رگي : Ətərgi روزنامه

اته‌رله‌شمه : Ətərləşmə به همديگر خبر دادن

اته‌رلي : Ətərli باخبر، خبردار

اته‌رليك : Ətərlik خبرگزاري

اولاشديرماقUlaşdırmaq : رسانيدن

اولاق : Ulaq پست

اولاقچي : Ulaqçı پستچي

اؤرنه‌يينÖrnəyin : به عنوان مثال

ايزله‌مه‌كİzləmək : تعقيب كردن

ايشله‌ك : İşlək رايج

ايلكين : İlkin نخستين، اوليه

آراجArac : وسائط

آنلام : Anlam معني

بيلديريBildiri : اعلانيه

بيله‌شگهBiləşgə : تركيب

تانيم : Tanım تعريف

تپه‌ر : Təpər شرف

تپه‌رلي : Təpərli باشرف، شريف

توركول : Türkül توركيك

توشانماق : Tuşanmaq برخود كردن، مواجه شدن

توغرالي : Tuğralı رسمي

تؤره‌مه‌كTörəmək : بوجود آمدن

جار : Car آنونس، ندا

جارلاماق : Carlamaq آنونس كردن، اعلام كردن

جارلاو : Carlav آگهي تجارتي

جانقي : Canqı جلسه مشورتي

چاپار : Çapar اكسپرس، فوري، عاجل

چاپان : Çapan اكسپرس، فوري، عاجل

چاپيت : Çapıt خبر فوري

چاپير: Çapır خبر فوري

چاغريÇağrı : دعوت

چاو : Çav اسكناس، شهرت

چاولانماق : Çavlanmaq مشهور شدن

چاولي : Çavlı مشهور

چاووش : Çavuş نقيب

چاويق : Çavıq مشهور، معروف

چاويقماق : Çavıqmaq مشهور شدن

چرچيÇərçi : فروشنده دوره گرد

چوغول : Çuğul خبرچين، نمام

چئشيت : Çeşit نوع، گونه

چئوره : Çevrə اطراف، پيرامون

داشيتDaşıt : نقليه

درگي : Dərgi مجله

دويوقD : uyuq خبر مخفي

ده‌ييشگه : Dəyişgə وئرسييون

دئگي : Degi كلمه، سخن

سالچيق : Salçıq گزارش دهنده

سالقاماق : Salqamaq گزارش دادن

ساليق : Salıq گزارش، راپور

ساليق آلما : Salıqalma اطلاعات، استخبارات

ساليق آلما باخانليغي: Salıqalma Baxanlığı وزارت اطلاعات

ساليقچي : Salıqçı گزارشگر، ريپورتئر

ساليقلاماق : Salıqlamaq گزارش دادن

ساليقمان : Salıqman گزارشگر

ساو : Sav ادعا

ساوجي : Savcı دادستان

ساوجيليق : Savcılıq دادستاني

ساولاماق : Savlamaq ادعا كردن

قارشيليق : Qarşılıq معادل

قانيتلانماق : Qanıtlanmaq اثبات شدن

قوللانماقQullanmaq : به كار بردن

قونوشماقQonuşmaq : صحبت كردن

كسين : Kəsin قطعي

كسينله‌شمه‌كKəsinləşmək : قطعي شدن

كؤكه‌نKökən : ريشه

گؤره‌وGörəv : وظيفه

هايقيرماقHayqırmaq : فرياد برآوردن

يام : Yam پيك، قاصد

يايقينYayqın : شايع

يئتيريم Yetirim : تبليغات، پروپاگاندا