مئهران باهارلي
ورني نوعي زيرانداز بين فرش و گليم، زيلوئي حاشيه دار و ... است كه با تار و پود پشمي، تار پنبه يي و پود پشمي ويا تار و پود ابريشمي كه نوع مرغوب و صادراتي آن است بافته ميشود. زادگاه ورني آزربايجان شمالي (قاراباغ، باكي) است. ورني بافي بيش از يكصد سال پيش از اين توسط ايلات منطقه آرازباري (ارسباران) و موغان چؤلو (دشت مغان) به آزربايجان جنوبي انتقال يافته است. در ايران ورني منحصرا در مملكت آزربايجان بافته شده و شاخصترين صنعت دستي ايلات تركي شاهسئوهن در آرازباري (ارسباران)، قاراجاداغ، خييوو (مشگين شهر)، اهر و ... ميباشد. در برخي مناطق آزربايجان ورني را كه سابقا سيلهSileh ناميده مي شد سوماك يا سوماخ مي نامند. ورني معمولا داراي طرحي متشكل از چهارگوشه هائي است كه در رديفهاي افقي جاي گرفته اند. خصوصيت اصلي ورني كه نام خود را نيز از آن گرفته اين است كه اغلب در هركدام از اين چهارگوشه ها نقشهائي به شكل S لاتيني بزرگ كه داخل آن با نقشهائي به شكل Z وياS لاتيني كوچك رنگارنگ پرشده جاي ميگيرند. متخصصين معتقدند كه اين نقشهاي S لاتيني در واقع موتيف اژدها بوده و مربوط به دوره ماقبل تاريخند كه در طول زمان به صورت نقشهاي تجريدي لاتينيS تقليل پيدا كرده اند. ورنيها بسته به وجود نقوش حيواني ديگر از جمله پرندگان دم دراز در آرواره اژدهاها كه عمدتا داراي دو گوش و يك دم اند به دو نوع تقسيم مي شوند.
در ميان توركان پيش از اسلام اژدها نشان خاقان (امپراتور) و سمبل فراواني، بركت، نيرو و قدرت، كائنات و طبيعت بود. اژدها در ميان تركان هون كه دستجاتي از آنها در مسير خود به اروپا بارها از قفقاز و آزربايجان عبور كرده و يا در آن ساكن شده اند، توتمي مقدس شمرده مي شد. اين نشان و سمبل در سيستم تقويم تركي دوازده حيواني نيز بكار رفته و سال پنجم اين تقويم باستاني ترك به نام اژدها وئرVer ويا وئرئنيVereni (به چيني Luy) ناميده شده است. (اكنون سال پنجم تقويم تركي دوازده گانه حيواني "كلتهKəltə " به معني سوسمار نام دارد). تصوير اژدها در صنايع ظريفه تركي پيش از اسلام و نيز پس از آن بويژه در هنر مينياتور از سوي هنرمندان ترك به طرز گسترده اي بكار برده شده است. در ورنيهاي ايلات ترك آزربايجان نيز تصوير اژدها سمبل شادي، خير و بركت است، چنانچه ايلات ترك تركه‌مهTərəkəmə (قاراپاپاقQarapapaq –بوزچاليBozçalı ) در آزربايجان كه هنوز بخشي از باورها و سنن دوره شاماني خود را محافظه كرده اند، اعتقاد دارند كه تصوير اژدها در ورني، خير و بركت و سلامتي را به خانه مي آورد.
نام ورني از كلمه تركي باستاني ورنيVereni به معني اژدها گرفته شده است. اين نام امروز در لهجه هاي محلي زبان تركي به اشكال ورنهVərnə ، ورنيVərni ، وئرنيVerni ، ورنهخVərnəx ، وئرنيكVernik و ... و منابع اروپائي به شكلVerné, Verneh, Verni تلفظ ميشود. ريشه كلمه ورنيVerni ، كلمه توركي بولغاري وئرئنيVereni به معني اژدها و مار بزرگ، كوره و ... است. (توركان بولغار از توركان باستان اند كه در سالهاي ٤٨٠ ميلادي، در استپهاي حوالي رود دانوب و درياي آزوف (شمال درياي سياه) و نيز دانوب سفلي و قفقاز سكونت داشته و بر بخشي از اروپاي شرقي حكومت كرده اند، نام كشور بلغارستان يادگار آنهاست). در زبان پروتورك سومري نيز كلمه اي مشابه به شكل اورنوUrnu و به معني اژدها موجود است. فرم اوليه اين كلمه در تركي باستان به شكل ائويرهنEvirən مشتق از ائبيرهنEbirən - Ebüren و به معني اژدها، مار بزرگ، چرخ فلك، كائنات و عالم است (Ebüren---> Ewüren---> Eviren). در اينجا ما شاهد حذف حرف اولE ويا جايگزيني دو حرف E و V (مئتاتئزيس) مي باشيم (Evren---> Veren). (پديده جايگزيني حروف بويژه اگر يكي از آنها حرف "رR " و يا "ل L" باشد حادثه اي بسيار رايج در لهجه هاي تركي است مانند تلفظ چؤلمهكÇölmək به چؤملهكÇömlək ، يالنيزYalnız به يانليزYanlız ، كؤرپوKörpü ، يارپاقYarpaq ، تورپاقTorpaq ، آرواتArvat ، سيرفاSırfa ، تورباTorba و .... به جاي كؤپرو Köprü ، ياپراقYapraq ، توپراقTopraq ، اوراغاتUrağat ، سوفراSofra ، توبراTobra و ....). معادل كلمه ائورهن به معني اژدها در زبان و لهجه هاي تركي چنين است: وئرVer و وئرئنيVereni (تركي بلغاري قديم)، وئرئم Verem (چوواشي قديم)، ائورهنEvren (تركي عثماني)، ائورئمEvrem (گاگاووزي). ("ن -N" آخر كلمات تركي در بسياري از موارد در تركي چوواشي و نيز زبان مجاري به "م -M" تبديل ميشود مانند كلمات اوزونUzun ، سانSan ، قارين Qarın و قالين Qalın تركي عمومي كه در چوواشي به ترتيب به وارام Vârâm، سومSum ، خيرامXıram و خوليمXulım تبديل شده اند). فرمهاي اين كلمه در ديگر زبانهاي آلتائي چنين است: در زبانهاي تونگوسي به معني مار و مار بزرگ، ايرئİre (ائوئنكي)، وئرئنWeren (اولچا)، وئWe (اوديغئ)؛ در زبانهاي ژاپني به معني مار و كرم، ووروتيWoroti (ژاپني قديم و مدرن)، اوروچيOroçi (توكيو، كاگوشيما). كلمه اوروئني őrvényدر زبان مجاري به معني گرداب از همين ريشه است. برخي كلمه اورنگ در زبان فارسي را نيز مشتق از ائورهن تركي دانسته اند.
كلمه ائورهنEvrən از ريشه مصدر ائويرمه‌ك Evirmək به معني پيچاندن، چرخاندن، گرديدن، متطور و متكامل كردن مشتق شده است (مصدر ائومه‌كEwmek در تركي باستان به معني در اطراف چيزي دويدن است). كلمه ويرنيخماقVırnıxmaq و يا وورنوخماقVurnuxmaq به معني پيچ و تاب خوردن، لوليدن و ... در برخي از لهجه هاي تركي آزربايجان جنوبي بازمانده اين مصدر باستاني تركي است. فرمهاي گوناگون اين مصدر در زبان و لهجه هاي تركي چنين اند: ائوورمه‌ك Ewürmək (تركي قديم)، ابير. Əbir (آلتائي)، آوور. Avõr- (چوواشي)، ائوير. Evir- (عثماني)، اهوير. Əvir- (اويغوري)، ائگئره. Egere- (مونقولي كلاسيك)، اورؤل. ôröl- (مجاري). كلمات ائورهنسهلEvrənsəl (جهاني)، ائوريمEvrim (تكامل)، ائورهEvrə (فاز، صفحه، مرحله تكاملي)، ائورهن بيليم Evrənbilim (كوسمولوژي) در زبان تركي نيز از مشتقات همين ريشه اند. (در تركي معاصر معادل اژدها كلمات بوكهBükə و سازانSazan ميباشند. فرمهاي قديمي كلمه دوم، سازقانSazqan (قيپچاقي)، سازاغانSazağan (عثماني)، ساخاقانSaxaqan (كومان)، سارقانSarqan و شاراقانŞaraqan (چوواشي باستان) است. كلمه مجاري ساركاني Sárkány به معني اژدها از چوواشي باستان اخذ شده است).
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan: http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment