Wednesday, July 27, 2011

جم قاراجا: گونئي آزه‌ربايجان`دان آنادولو راك موزييي اوزانليغينا


مئهران باهارلي

سؤزوموز

جم قاراجا: توركييه`ده آنادولو ائلگون (پاپ) و آنادولو ساللار كويون (راك موزييينين) قوروجولاريندان؛ توركييه`ني يؤنه‌تگيل (پوليتيك) راكلا تانيشديران؛ راك موزييين اولو اوستاسيدير. "موختار قاراجا" اولاراق ٥ قيرآچان آي (آپرئل) ١٩٤٥ده ايستانبولدا دونيايا گلدي. ٥٩ ياشيندا ٨ بوز آي (فئورال) ٢٠٠٤ده اوره‌ك و سولونوم يئتمه‌زلييينده‌ن اؤلدو. آناسي ايستانبوللو بير ائرمه‌ني "ايرما فله‌كييان" (داها سونرالار "توتو قاراجا"؛ ٢٢-اوراق-جولاي ١٩٩٢؛ ١٨ يئلين-مارس ١٩١٢)، آتاسي گونئي آزه‌ربايجانلي بير تورك "محمه‌د ايبراهيم قاراجا"دير (٢٧ اولوسويوق-نويابر ١٩١٥؛ ٦ قيرآچان-آپرئل ١٩٨٠). 
  جم قاراجا`نين آتاسي، محمه‌د ايبراهيم قاراجا (١)، تبريز`ين گونئي دوغوسوندا؛ سرده‌ري، خيسروشهر و اوسكو اوچگولو اورتاسيندا يئرله‌شميش گونئي آزه‌ربايجان`ين "ايسفه‌هلان" (اسفهلان) كندينده‌ندير‌. او بير تيياتر اوزلوسو (صنعه‌تچيسي) و اوينامان (آكتور) ايدي. بير سيرا توركييه‌لي قايناقلاردا، بلگه گؤسته‌ريلمه‌كسيزين، محمه‌د ايبراهيم قاراجا`نين توركييه`نين آزه‌ربايجان بؤلگه‌سينده يئرله‌شميش ايغدير (اييدير) شهه‌رينده‌ن اولدوغو ساولانير (ايدديعا ائديلير). آنجاق گونئي آزه‌ربايجانلي تورك يونتمان (هئيكه‌ل تراش) "روحي تونا"، جم قاراجا`نين كؤكه‌ني حاققيندا بيزيم ده قبول ائتديييميز آشاغيداكي آيريق (فرقلي) بيلگيله‌ري وئرمه‌كده‌دير (ائديت ائديلميشدير): "جم قاراجا ايله خاطيرالاريم واردير. ايلك گؤروشوموزده جم منه دئدي: من تبريزلييه‌م، تبريز`ين يانينداكي ايسفه‌هلان كندينده‌نه‌م. ..... تبريز`ي گؤرمه‌ك اوچون، يولا دوشدوم. آنجاق ايران رئژيمي منه گيريش ايذني وئرمه‌ييپ گئري چئويردي..... بو جومله‌له‌ر عئينه‌ن جم قاراجا`نين منه سؤيله‌دييي جومله‌له‌ردير. .... جم قاراجا اؤزو ايسفه‌هلان`ي و تبريز`ين ياخينليغيندا اولدوغونو وورقولادي. اگه‌ر سيز ايستانبولدا مين كيشييه ايسفه‌هلان هارادادير سورارسانيز، كيمسه بيلمه‌ز. .... منه سؤيله‌ديكله‌رينه گؤره او بير تبريز عاشيغي ايدي. آنجاق بعضيله‌رينين اونا قارشي سرگيله‌ديكله‌ري توتومو دا اله‌شديريردي. جم`ين آناسي ايستانبول`ون باكير كؤيونون ائرمه‌نيله‌رينده‌ن اولموشدور. ايشته منه سؤيله‌دييي راحاتسيزليق دا ائله بو قونو ايدي، كي آناسي ائرمه‌ني اولدوغو اوچون قوزئي آزه‌ربايجاندا بعضيله‌ري اونو سئومه‌مه‌كده‌ديرله‌ر. آنجاق او اؤزونو ائرمه‌ني دئييل، بير آزه‌ربايجانلي بكتاشي كيمي سوناردي".
جم قاراجا آتاسي حاققيندا بئله دييير: "اؤزه‌نله قونوشمايا، يازمايا و سؤيله‌مه‌يه دوروشدويوم (غئيره‌ت ائتديييم) توركجه‌مي آتاما بورجلويام. آتامدان اؤيره‌نديييم ٣-٥ عره‌بجه، فارسجا كلمه ايله كنديمي چوخ بيليرله‌ر آراسيندا گؤرمه‌يه باشلاديم. آتام الينده‌ن گلدييي قده‌ر [منيم موزيكله ايلگيله‌نمه‌مي] انگه‌ل.له‌دي. آنجاق بو، مني قامچيلادي". آتاسي جم قاراجا`نين اوزغان (ديپلومات) اولماسيني اوموردو. حتتا اونو موزيكده‌ن واز گئچيرتمه‌ك اوچون، آقچا (پول) ايله آدام كيرالاييپ جم قاراجا`ني ايلك بله‌نلييه (صحنه‌يه) چيخيشيندا يوهالاتديرميشدير. آنجاق داها سونرالار اوغلونون موزييه‌يه اولان آشيري ايلگيسيني گؤرونجه، بو ايسته‌يينده‌ن ال چكميشدير.

جم قاراجا ٥-٦ ياشلاريندا آناسي و تئيزه‌سينين پييانو چالماسينين ائتگيسييله يير سؤيله‌مه‌يه باشلاميشدير. "ايلك ايلله‌ريم تيياترچي آنا و آتامين دئنه‌تيمي، ائييتيمي و گؤزه‌تيمي ايله گئچدي.... موزييه يؤنه‌ليشيمده مني ان چوخ ائتگيله‌يه‌ن و يؤنله‌نديره‌ن آنام و چوخ سئودييم تئيزه‌م اولموشدور". آناسي ايرما توتو فله‌كييان، جومهورييه‌ت تاريخينين اونلو تيياتر، ييراما (اوپئرا) و سينئماچيلاريندان ايدي. جم قاراجا`نين گؤزه‌ل سسيني آناسي كشف ائتميشدير. ييراما اوزلوسو (صنعه‌تچيسي) اولان آناسينين تئيزه‌سي "روزا فله‌كييان" ايسه، جم قاراجايا ايلك نوتا بيلگيله‌ريني اؤيره‌ده‌ن كيمسه‌دير. جم قاراجا`نين ١٤ ياشيندا سئودييي و عاشيق اولدوغو سوآدييه‌لي نسرين آديندا بير قيزي ائتگيله‌مه‌ك اوچون ياپديغي "جاني گيتار" تيكه‌سي، قيزدان داها چوخ آناسي توتو`نو ائتگيله‌ميشدير. بونون اوزه‌رينه ده او جم قاراجا`ني كويچو (موزيسييه‌ن) ارول بؤيوك بورج`ون يانينا گؤتورموشدور. بئله‌جه جم قاراجا، آناسي توتو`نون سايه‌سينده موزييه باشلاميشدير.

اوشاقليغيندا اوزلوقلا (صنعه‌تله) ايچ ايچه بؤيويه‌ن جم قاراجا، گنج ياشلاريندا تيياتر ايله ده ايلگيله‌نميش و چئشيتلي اويونلاردا اويناميشدير. موزيك آلانيندا ايسه "جاگووارلار"، "ديناميتله‌ر"، "آپاشلار"، "قارداشلار"، "درويشان" و "ائديرداهان" توپارلاريني (قوروپلاريني) قورموش؛ بير آرا "موغوللار" و "قورتولان ائكسپرئس"له بيرليكده چاليشميشدير. "آپاشلار" توپاريندا باتي و دوغو كويله‌ريني سنتئزله‌مه‌يه چاليشدي. "درويشان" توپاريندا يؤنه‌تگيل ساللار كوي (پوليتيك راك موزيك) چاليشمالارينا يئر وئريپ، سول سؤيله‌مه گئچدي. توركييه راك موزييينده درين ايزله‌ر بيراخان درويشان توپاري، توركييه`ني او دؤنه‌مده آوروپادا وار اولان ايله‌ريجي (پيروقرئسيو) راك موزييي ايله تانيش ائتميشدير. جم قاراجا`نين قوردوغو ائديرداهان توپاريندا ياپديغي و بوتونويله ائپيك تئمالارلا بزه‌لي اولان "صفي ناز" ياپيتي، توركييه`نين ساييلي سمفونيك راك ييغاولاريندان (آلبوملا‌ريندان) بيري و بو اؤلكه‌ده ياپيلان ايلك راك ييراماسي (اوپئراسي)دير.

اؤزونو بير راك اوزاني اولاراق تانيملايان جم قاراجا`نين موزييي، توركييه`ني سارسان بير موزيك ايدي. اونون ييرلاري چوخ گنيش خالق كيتله‌له‌رينه اولاشدي. جم قاراجا، سسله‌نديردييي ييرلاردا آنادولو ازگيله‌رينين (مئلوديله‌رينين) پاپ راك ايله بولوشدوغو آيريق بير يوروم اورتايا قويدو و توركييه`نين او فيرتينالي ايلله‌ري ايله تورك راك موزييينين سمبول آدلاريندان بيري اولدو. جم قاراجا تكجه ييرلاري ايله دئييل، ياشامي ايله ده بير جومهورييه‌ت چاغاسي ايدي. عوثمانلي و تورك اؤته‌ييني (تاريخيني) چوخ ياخشي بيله‌ن و ساوونان جم قاراجا، توركييه`ده موزيك اوزلولارين ايچه‌ريسينده ان اكينجليله‌رينده‌ن (كولتورلوله‌رينده‌ن) بيري ايدي. تورك سولونون اؤنه‌ملي آدلاريندان اولان و او سيرالاردا اؤزونو كومونيست و اوقانسيز (آتئييست) دييه تانيتديران جم قاراجا، بير دؤنه‌م توركييه`ده اؤزگورلويون سسي اولموشدور. جم قاراجا، ييرلارينين سؤزله‌رينده توپلومسال گرچه‌كله‌ر ايله ياشانيلانلارا يئر وئرميش، اونلاردا هميشه پوزوق دوزه‌نه قارشي باش قالديرميشدير.

جم قاراجا ١٩٧٩دا عسكه‌ري چئوريليش (كودئتا) ايله باشلايان يوغون باسقيلار اوزه‌رينه آلمانيايا كؤچدو. اورادا ناظيم حيكمه‌ت`ده‌ن سونرا ان ياخيجي يئرسو اؤزله‌ميني (وطه‌ن حسره‌تيني) ايچه‌ره‌ن آلبوملار ياپدي. آلمانيادا غوربه‌ت حه‌ياتي ياشاركه‌ن بو اولكه‌نين اؤنه‌ملي كويه‌شگه‌له‌ري (اوركئسترالاري) ايله چاليشدي. بو آرادا توركييه`ده آرانمايا باشلاندي، ماللارينا ال قويولدو و ٢٠٠ ايل توتساق قييينينا (حبيس جزاسينا) چارپديريلدي. ١٩٨٣ده توركييه يوردداشليغيندان (وطه‌نداشليغيندان) آتيلدي. سككيز ايل ياريم سورگون ياشاميندان سونرا ١٩٨٧ده توركييه`يه گئري قاييتدي. بونون اوزه‌رينه اسكي يولداشلاري طره‌فينده‌ن دؤنه‌كليكله سوچلانيپ ديشلاندي. بو سوچلامالارا "يوردوما دؤنمه‌ك دؤنه‌كليك ايسه، من دؤنه‌يه‌م آرخاداش" دئمه‌كله يانيت وئردي. جم قاراجا ميليونلارجا توركييه‌لي اوچون، يوردونداكي دؤنوشومو تمثيل ائده‌ن بير اولونتو (فئنومئن) ايدي. دؤنوشونده سيياسي گؤروشله‌رينده يوموشاما و دين قونوسوندا ده‌ييشيم اورتايا چيخدي. بو دورومو، "اسكيده‌ن آغ و قارا وار ايدي، آنجاق من آرتيق بوزلاردايام" دييه آچيقلادي، "بير زامان آتئيست اولدوغومو سانيرديم، ... من قويو سولچو ايكه‌ن ده آللاها اينانيرديم، ... من هله ده سولچويام، آمما اينانجلييام دا" دئدي. اؤلومونده‌ن اؤنجه توتوجو (موحافيظه‌كار) كسيمين ده اؤزگورلوكله‌ريني ساووندو. بوينوندا گوموش بير زنجيره تاخيلي حض. علي`نين اوزكيپ (پورتره) و قيليجيني داشييان جم قاراجا، ياشام بؤگوشونو (فلسه‌فه‌سيني) قيزيلباش-بكتاشي اينانجي ايلكه‌سينه گؤره "اليمه، بئليمه و ديليمه صاحيب اولماق" و "آتامدان آلديغيم سوي آديمي عئيني گؤزه‌لليكده اوغلوما دئور ائده‌بيلمه‌ك" دييه آچيقلادي. جم قاراجا`نين بير سيرا سيياسي گؤروشله‌رينين ده‌ييشمه‌سينه قارشين، موزييي هئچ ده‌ييشمه‌دي. اونون موزييينده توپلومسال سورونلار، سئوگي و آنادولو توركوله‌ري هميشه يئر آلدي.

اؤلومونده‌ن اؤنجه‌كي سون ايكي ايلي، بار و كونسئرتله‌رده يير سؤيله‌يه‌ره‌ك گئچيردي. ٢٠٠٣ ايلينده چيخان "غزه‌ل" آدلي قوشوق پيتييينده (شئعير كيتابيندا) "دؤرد ايديك، ايكي قالديق" ديييردي. بو، باريش مانچو و فيكره‌ت قيزيل اوخ`ون اؤلومو و جم قاراجا ايله اركين قوراي`ين او ايلله‌رده ياشاديغينا ده‌يينيم (ايشاره)‌ ايدي. جم قاراجا، ٨ بوزآي (فئورال) ٢٠٠٤ده ياشاما گؤزله‌ريني يومدو.

جم قاراجا`نين آتاسي تورك جعفه‌ري بير اوسوندان (عاييله‌ده‌ن) گليردي. اوغلونون دا جنازه‌سي تورك جعفه‌ري اينانجينا گؤره يويونوپ گؤمولدو. چونكو "بكتاشي مشره‌ب" جم قاراجا، سئچيميني بئله ياپميشدي. توتروغو (وصييه‌تي) اوزه‌ره، اؤلوتو (جنازه‌سي) اوسكودارداكي سئييد احمه‌د دره‌سي مسجيدي سينلاقيندا (قبريستانيندا) آتاسي محمه‌د ايبراهيم قاراجا`نين سيني (مزاري) اوزه‌رينه گؤمولدو (آناسي ايسه شيشلي ائرمه‌ني سينلاغيندا ياتير). باغلارباشي سئييد احمه‌د دره‌سي وقفي يوكونجلوك (مسجيد) و سينلاغي، گونئي و قوزئي آزه‌ربايجانليلارلا جعفه‌ري توركله‌رين يوكونجلوك و سينلاغي اولاراق بيلينير و توغرالي (رسمي) اولاراق دا ايرانليلار (عجه‌م) مزارليغي آدييلا ثبت اولونموشدور. اورادا عبدولقادير گؤلپينارلي و علي به‌ي حوسئين زاده ايله اوغلونون دا سيني ياتماقدادير. جم قاراجا "جنازه‌مي آلقيشلارلا دئييل، تكبيرله‌رله قالديرين" ايسته‌ميشدي. ايسته‌يينه اوياراق جنازه‌سينده آلقيشلانمادي، سس ايريلده‌رله‌رده‌ن (بلندگولاردان) تانريداملار (ايلاهيله‌ر) و قورآن`دان بؤلومله‌ر اوخوندو. توركييه اركله‌تينه (دئوله‌تينه) قيرقين اولدوغوندان دولايي، جنازه‌سينده اركله‌ت تؤره‌ني ايسته‌مه‌ميشدي. فوبيسينين يالنيز قالماق اولدوغونو سؤيله‌يه‌ن جم قاراجا`نين جنازه‌سينه قاتيلان اون مينله‌رجه اينسان، اونو سون يولچولوغوندا يالنيز بيراخمادي.

جم قاراجا`نين اونوتولمايان ياپيتلاري:

ائمراه (١٩٦٧)، رسيمده‌كي گؤزياشلاري (١٩٦٨)، كنديم ائتديم كنديم بولدوم (١٩٧٠)، آسكاروس دره‌سي (١٩٧٢)، ناموس بلاسي (١٩٧٤)، تعميرچي چيراغي، مني سيز دليرتدينيز (١٩٧٥)، پاركا (١٩٧٦)، صفي ناز (١٩٧٨)، حسره‌ت (١٩٨٠)، بكله مني (١٩٨٢)، مرحابا گنجله‌ر و هر زامان گنج قالانلار (١٩٨٧)، ييين افه‌نديله‌ر (١٩٩٠)، نرده قالميشديق (١٩٩٢)، مينديك بير علامه‌ته (١٩٩٩).

-----------------------------
(
١)-گونئي آزه‌ربايجاندا آدي قاراجا (قراجه) اولان و يا آدينا بو كلمه‌ني داشييان اونلارجا يئر آدي واردير. او جومله‌ده‌ن اهه‌ر، مييانا، اورمو، بيجار، ماراغا، قزوين، مره‌ند، .... ده.

گرچه‌يه هو

سؤزلوك

آچيقلاماقAçıqlamaq : توضيح دادن
آشيريAşırı : افراطي، مفرط
آقچاAqça : پول
آيريقAyrıq : متفاوت، فرقلي
ال قويولدوӘl qoyuldu : مصادره شد
اركله‌تӘrklәt : دولت
ازگيӘzgi : ملودي
اكينجӘkinc : فرهنگ
اوچگولÜçgül : مثلت (اسكي توركجه)
اوراق (آي)Oraq : جولاي
اوزانOzan : خنياگر
اوزغانUzğan : ديپلمات (اوزغانماقUzğanmaq : مسالمت، تركي قديم)
اوزكيپÜzkip : پرتره
اوزلوUzlu : هنرمند
اوزلوقUzluq : هنر
اوسونUsun : عائله، خانواده
اوقانسيزUqansız : آتئيست (اوقانUqan : خدا در تركي قديم)
اولاشماقUlaşmaq : رسيدن
اولوUlu : كبير، اعظم
اولوسويوقUlusoyuq (آي): نويابر، نوامبر
اولونتوOluntu : پديده
اوينامانOynaman : آكتور، هنرپيشه
اؤته‌كÖtәk : تاريخ
اؤزگورلوكÖzgürlük : آزادي
اؤزله‌مÖzlәm : حسره ت
اؤزه‌نÖzәn : دقت، هوس
اؤلوتÖlüt : جنازه
ائتگيله‌مه‌كEtgilәmәk : تحت تاثير قرار دادن
ايچه‌رمه‌كİçәrmәk : حاوي بودن
ايلكهİlkә : اصل، پرنسيپ
ائلگونElgün : پاپ (موسيقي)
ايلگيله‌نمه‌كİlgilәnmәk : علاقه نشان دادن
ايله‌ريجيİlәrici : مترقي
ائيييتيمEyitim : تحصيل، آموزش
باسقيasqı : فشار، تضييق
بله‌نليكBәlәnlik : صحنه (اؤزبه ك)
بوزBoz (آي): فئورال، فوريه
بوزBoz : خاكستري
بولوشماقBuluşmaq : ملاقات كردن
بؤگوشBögüş : فلسفه
پوزوقPozuq : خراب
پيتيكPitik : كتاب
تاخيليTaxılı : آويخته
تانريدامTanrıdam : الاهي، سرودهاي ديني
تانيملاماقTanımlamaq : تعريف كردن
توپارTopar : گروه
توپلومسالToplumsal : اجتماعي
توتروقTutruq : وصيت
توتساقTutsaq : حبس
توتوجوTutucu : محافظه كار
توتومTutum : موضع
توركوTürkü : ترانه مردمي
توغراليTuğralı : رسمي
تؤره‌نTörәn : مراسم
تيكهTikә : قطعه موسيقي
تئيزهTeyzә : خاله (اسكي توركجه ده "تاي ائزهTay Ezә ". تايTay : به معني "از طرف مادر"، از ريشه "تاغاييTağayı " كه به زبان فارسي به صورت "دائي" وارد شده است؛ ائزهEzә : خواهر بزرگ)
چاغاÇağa : فرزند
چئشيتليÇeşitli : متنوع، گوناگون
دليرتمه‌كDәlirtmәk : ديوانه كردن
دوروشمه‌كDürüşmәk : غيرت كردن
دوزه‌نDüzәn : نظم، نظام
ده‌يينيمDәyinim : اشاره
دؤنوشومDönüşüm : تحول
دؤنه‌كDönәk : پشت كرده به آرمان خود
دؤنه‌مDönәm : دوره، عهد
دئنه‌تيمDenәtim : كنترل
سارسماقSarsmaq : به لرزه در آوردن
ساللارSallar : راك (موسيقي)
ساولاماقSavlamaq : ادعا كردن
ساوونماقSavunmaq : دفاع كردن
سرگيله‌مه‌كSәrgilәmәk : به نمايش گذاردن، عرضه كردن
سس ايريلدهرSәs irildәr : بلندگو
سوچلاماقSuçlamaq : متهم كردن
سورگونSürgün : تبعيد
سورونSorun : مشكل
سولونومSolunum : تنفس
سؤيله‌مSöylәm : ديسكورس، گفتمان
سينلاقSinlaq : قبرستان
فيرتيناليFırtınalı : طوفاني
قارشينQarşın : علي رغم
قامچيلاماقQamçılamaq : شلاق زدن، ترغيب كردن
قوشوقQoşuq : شعر
قويوQoyu : غليظ
قيرآچانQıraçan : آپرئل، آوريل
قيرقينQırqın : دلشكسته
قييينQıyın : جزا، مجازات
كسيمKәsim : بخش (جامعه)
كويKüy : موسيقي، موزيك
كويچوKüyçü : موزيسين
كويه‌شگهKüyәşgә : اوركئستر
گؤزه‌تيمGözәtim : مراقبت
گؤمولمه‌كGömülmәk : دفن شدن
اله‌شديرمه‌كӘlәşdirmәk : انتقاد كردن
ياپيتYapıt : اثر
ياخيچيYaxıçı : سوزان
ياشامYaşam : حيات، زندگي
يانيتYanıt : جواب، پاسخ
يوردداشليقYurddaşlıq : تابعيت
يورومYorum : تفسير
يوكونجلوكYükünclük : مسجد
يولچولوقYolçuluq : مسافرت
يونتمانYontmaq : مجسمه ساز
يوهالاماقYuhalamaq : هو كردن (يوه، ضد هورا)
يؤنله‌نديرمه‌كYönlәndirmәk : متوجه كردن، متمايل كردن
يؤنه‌تگيلYönәtgil : سياسي
يؤنه‌ليشYönәliş : تمايل
يئتمه‌زليكYetmәzlik : نارسائي
ييرYır : ترانه
ييراماYırama : اوپرا
يئرسوYersu : وطن (تركي قديم)
ييغاوYığav : آلبوم
يئلينYelin (آي): مارس
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/

سايقي و ويجدان بورجو: دوكتور جاواد هئيات (جواد هئيت) ٨٦ ياشيندادير



مئهران باهارلي

بو يازي ت.ر.ت. توركي دوشه‌رگه‌سينده ياينلانميشدير:

ت.ر.ت تورکی
www.trtturki.com


http://www.trtturki.com/trtworld/azt/newsDetail.aspx?HaberKodu=2b2c6917-289e-4382-91c7-6e715142befa&title=پروفسور دوکتور جواد هیئت 86 یاشیندا 


ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا مودئرين آنلامدا تورك ميللي شوعورونون اولوشماسي مشروطه حره‌كه‌تي و آزاديستان اولايي ايله ايلگيلي اولماييپ، بونلارلا باشلاماميشدير. بو حره‌كه‌تله‌رين هر ايكيسي ايران مركه‌زلي حره‌كه‌تله‌ر ايديله‌ر و هئچ بيري تورك`و ميلله‌ت و آزه‌ربايجان`ي وطه‌ن اولاراق تمه‌ل آلماميشدي. ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا مودئرن توركلوك ميللي بيلينجينين ايلك آشاماسي م. ا. رسولزاده`نين ١٩١١ ايلينده "ايران توركله‌ري" كيتابيني يايينلاماسي ايله باشلاميشدير. آردينجا ايتتيحاد و تره‌ققي و ايتتيحاد-ي ايسلام`ين گونئي آزه‌ربايجاندا ائتگينليكله‌رينين يانقيلاري و ايران-گونئي آزه‌ربايجاندا مودئرن توركچولويون آتاسي اولان تاغي رفعه‌ت (تقي رفعت)ين اورتايا چيخماسي ايله داوام ائديپ، بللي اؤلچوده كيتله‌سه‌ل.له‌شميشدير. يئني اولوشماقدا اولان تورك ميللي بيلينجله‌نمه‌سي سوويئتله‌رين اورتايا چيخيشي ايله و بو دئوله‌تين تورك ميللي كيمليييني داناراق و تورپاغي تمه‌ل آلاراق اولوشدوردوغو كيلاسيك آزه‌ربايجانچيليق ايدئولوژيسي ساريسيندان قيسا سوره‌ده سيخيشديريلميش و يئيينليكله سؤنمه‌يه اوز توتموشدور. ايكينجي دونيا ساواشي سونراسي س. ج. پيشه‌وه‌ري (پيشه‌وري)نين اؤنده‌رلييينده قورولان آزه‌ربايجان ميللي حؤكومه‌تي ييخيلينجا، تورك ميللي بيلينجينين گليشيم و ائوريمي ده بوتونويله دورما نؤقطه‌سينه گلميشدير. اوندان سونرا آرادا ٣٥ ايلليك اوزون بير سسسيزليك و قوپما دؤنه‌مي ياشانميشدير. ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا تورك ميللي بيلينجينين ايكينجي آشاماسي و يا ديرچه‌لمه‌سي ١٩٧٩دا وارليق درگيسينين يايينلانماسي ايله باشلاميشدير. بو تاريخي اولاي و دؤنه‌مه‌ج، اؤزه‌لليكله دوكتور جاواد هئيات (هئيت)، دوكتور حميد نوطقي (نطقي) و دوكتور علي كمالي`نين آدلارييلا باغليدير. وارليق`ين اورتايا چيخماسييلا گونئي آزه‌ربايجان و ايراندا تورك ميللي بيلينجي ساغلام تمه‌ل.له‌ر اوزه‌رينده يوكسه‌له‌ره‌ك درينله‌مه‌سينه كؤك سالميش، تاريخده بنزه‌ري گؤرولمه‌ميش و گئري دؤنولمه‌ز بير بيچيمده كيتله‌سه‌ل.له‌شميشدير.

بوگون من، سايقي و ويجدان بورجو ايله باغلي اولدوغوم وارليق ائكيپينده‌ن بؤيوك بير اينسان –دوكتور ج. هئيات- و اثه‌رله‌ريني تقديرله آنماقدايام. تاريخي شخصييه‌تله‌رين ده‌يه‌رله‌نديريلمه‌سي، ائتديكله‌رينده‌ن داها چوخ، اونلارين ائتگيسي تمه‌لينده ياپيلماليدير. بوگون ايراندا تورك خالقينين اؤزونه‌ قاييديش سوره‌جينده ياپيلان هر شئيده، دوكتور ج. هئيات`ين ايزيني گؤرمه‌ك مومكوندور. يئني تورك و آزه‌ربايجان تاريخينين سون دؤنه‌مي اونون آدي ايله آيريلماز بير بيچيمده باغليدير. دوكتور ج. هئيات`ين بير بيليم آدامينين تيتيزلييي ايله يازميش اولدوغو ساغلام يازيلاري، ياخين تاريخيميزده باشقا كيمسه‌نين ياپاماديغي اؤلچوده تورك خالقينين اؤزونو نئجه ايدراك ائتمه‌سيني ائتگيله‌ميش و اونا بيچيم وئرميشدير. اونون دا اؤته‌سينده، بو آلچاق كؤنوللو يازيلار، ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا تورك كيملييينين ياشاديلماسيني گووه‌نجه آلتينا آلميشدير. دوكتور ج. هئيات`ين يازديغي مقاله‌ و كيتابلار، يالنيز اينجه‌له‌دييي قونولاري اله آلان بيره‌ر آراشديرما مقاله‌سي و يا كيتابي دئييلدير. بونلار تورك خالقي و آزه‌ربايجان`ين كيملييي، اده‌بيياتي و ميراثي ايله ايلگيلي بير بيرييله باغلانتيلي قوجامان بير ديزينين پارچالاريدير؛ بونلار بيره‌ر آنيمساتمادير، بيره‌ر يولچولوقدور، بيره‌ر ساوونما و ائعتيراضدير. دوكتور ج. هئيات`ين وارليق درگيسي-قورومونو سوروملولوقلا ياراديپ آياقدا توتابيلمه‌سي ايسه، اوزاق گؤره‌نلي بير ويزيونون دهاسيدير. او، قوردوغو وارليق درگيسي و چوخ يؤنلو قله‌مي ايله، ايراندا ياشان تورك خالقينا ميللي بير گله‌جه‌يين تمه‌لل.ه‌ريني آتماني باشارميش، بو اؤلكه‌ده كؤكله‌ري قوروتولماق ايسته‌نه‌ن اسكي تورك ديلي و وارلي كولتورونون خالق و آيدين كيتله‌له‌ري آراسينا قاييتماسي و يايقينلاشماسينا نده‌ن اولموشدور. دوكتور هئيات`ين گونده‌ليك قيسير سيياسي پولئميكله‌ره گيرمه‌ده‌ن، قارينجا كيمي ايشله‌مه‌سي، اينسانلاردا تورك ديلي و كولتورونه قوجامان بير ايلگي و چكيمين يارانماسينا نده‌ن اولموشدور.

بؤيوك اينسانلارين داورانيش و ائيله‌مله‌ري گنه‌لده بيلينچلي و ايسته‌نيله‌ن آماجلارا يؤنه‌ليك اولار. آنجاق اورتايا چيخان سونوجلار، هميشه بو آماجلارين دوغرولتوسوندا اولمايابيلير. بوراداكي ايستيثنا، دوكتور ج. هئيات كيمي داهيله‌رين ياپديقلاريدير. او ايسته‌ديييني بيلميش و بيلديييني ياپميشدير، ياپاماياجاغيني دا ايسته‌مه‌ميشدير، آشيريليغا ايسه هئچ قاچماميشدير. دوكتور ج. هئيات`ين ياپديقلاريني بوشلوقدا دئييل، متنده اوخوماق گره‌كير. او هئچ بير واخت آچيقجا اوجوز سيياسه‌ته قاتيلمادي. بونا قارشين، بير چوخ تورك و آزه‌ربايجانلي سيياسي و تشكيلاتين سون يوز ايل ايران`يندا باشاراماديغي ايشله‌ري تك باشينا باشارابيلدي. او تورك`ون ميللي كيمليك و آزه‌ربايجان`ين مده‌ني وارليغي ساغلام تمه‌ل.له‌ر اوزه‌رينده ديككه‌لديلمه‌ديكجه، سيياسي آلاندا اؤز خالقي و يوردونو قورتاراماياجاغينا ايناناراق، ان دوغرو موجاديله يولونو سئچدي. او، بيلينجلي اولاراق تورك خالقينا سولونوم (نفه‌س) يولو آچمايا، اونو ديشارييا چيخارتماقلا اوغراشميش، ياشاماق اوچون بير اورتام ياراتمايا چاليشميش و بو موجاديله‌ني ده روح گوجو و چليك بير ايراده ايله باشاريلي سونوجا وارديرميشدير. بو، ياخين تاريخيميزده تايي گؤرولمه‌ميش بير اولايدير. او بير دوشونور اولاراق، چوخلارينا اومودسوز گؤزوكه‌ن بير اورتامدا، يئني بير ساواشيم باشلاتميش و اونو دا باشارييلا اوتقويا آپارميشدير. دوكتور ج. هئيات، ايراندا آشاغيلانميش، ديلي و كيملييي الينده‌ن آلينميش تورك خالقينين تاريخينده يئني بير دؤنه‌م آچماق اوچون موجاديله‌يه آتيلميشدير. دوكتور ج. هئيات`ده شاشيرديجي باشقا يؤنله‌ر ده واردير. مودئرن بير ميللي وارليق اولابيلمه‌سي اوچون، اويدوروق تمه‌لل.ه‌ر اوزه‌رينه قورولموش و تورك خالقينين گرچه‌ك بير ميلله‌ت اولاراق گليشمه‌سيني انگه‌لل.ه يه‌ن "آزه‌ري" و "آزه‌ربايجانجا" كيمي كيمليكله‌رين، هابئله گئچميشده‌ن قالان بير سيرا ضره‌رلي سيياسي گله‌نه‌كله‌رين قالديريلماسي يا دا ان آزي قيراقلانماسي (مارژيناللاشماسي) گره‌كيردي. دوكتور ج. هئيات، ييلماق و قورخماق بيلمه‌يه‌ن بير ياراديچيليقلا ياخين تاريخيميزده هئچ كيمسه‌نين گرچه‌كله‌شديره‌مه‌دييي بو ايدئاللاري گرچه‌كله‌شديرمه‌ني ده باشارميشدير.

دوكتور ج. هئيات، ائشسيز كيشيلييي ايله بوتون اينسانلارين سايقيسيني قازانان، جيددييه‌تي ايله هاميني اؤزونه اينانديران، گله‌جه‌ك قوشاقلار اوچون ساغلام تمه‌لل.ه‌ر آتماغا اوغراشان بير ميلله‌ت ياراديجيسي و اولقون و كمالا يئتيشميش ذكاسي ايله ميلله‌تينين اورتاسيندا ياشايان بير بيلگه‌دير. او ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا ياشايان تورك خالقينا تورك اولدوغوندان، تاريخينده‌ن و ديلينده‌ن دولايي اؤزونه گووه‌نمه و دايانما دويقوسونو آشيلادي. بو اوزده‌ن ده يئني تورك گنجلييي، دوكتور ج. هئيات`ين اثه‌رله‌رينه و موجاديله‌سينه حئيراندير. چونكو اوندا اؤز كيملييي و اؤزگورلويونو سئوه‌ن، بوتون خالقلار اوچون سمبول اولاراق قالاجاق گوجلو بير كيشيلييي گؤرمه‌كده‌دير. منيم اوچون ايسه دوكتور ج. هئيات، سوروملولوق دويقوسو و مده‌ني جساره‌ت ايله دورمادان چاليشان، اسين قايناغي و اؤرنه‌ك اولان؛ مده‌ني چاليشمالار و سوره‌كليليين اؤنه‌ميني گؤسته‌ره‌ن؛ اؤز ميلله‌تي و اينسانليق عاله‌مينه بسله‌دييي سئوگي ايله بير داهينين نه‌له‌ر يارادابيله‌جه‌ييني هه‌يه‌جانلي بير صحنه‌ده سئير ائتديره‌ن اولو بير اينساندير. اونون ايشي، منيم تورك آيريجاليغيني انلاما و يازمايا باشلامامدا اؤنه‌ملي رول اويناميشدير. دوكتور ج. هئيات اوشاقكه‌ن منيم قهره‌مانلاريم آراسيندايدي. من بوگون ده اونون حئيرانلاري آراسيندا بولونمايا داوام ائديره‌م.


Sayqı vә vicdan borcu: Doktor Cavad Hey`әt 86 yaşındadır

Mehran Baharlı

Bu yazı TRT Türki düşәrgәsindә yayınlanmışdır:

www.trtturki.com
ت.ر.ت تورکی

http://www.trtturki.com/trtworld/azt/newsDetail.aspx?HaberKodu=2b2c6917-289e-4382-91c7-6e715142befa&title=پروفسور دوکتور جواد هیئت 86 یاشیندا

İran vә Güney Azәrbaycanda modern anlamda Türk milli şuurunun oluşması, Mәşrutә Hәrәkәti vә Âzâdistan olayı ilә iligili olmayıp, bunlarla başlamamışdır. Bu hәrәkәtlәrin hәr ikisi dә İran mәrkәzli hәrәkәtlәr idilәr v heç biri Türk`ü millәt vә Azәrbaycan`ı vәtәn olaraq tәmәl almamışdı. İran vә Güney Azәrbaycanda modern Türklük milli bilinclәnmәnin ilk aşaması, M. Ә. Rәsulzadә`nin 1911 ilindә “İran Türklәri” kitabını yayınlaması ilә başlamışdır. Ardında “İttihâd vә Tәrәqqi” vә “İttihâd-i İslam”ın Güney Azәrbaycanda etginliklәrinin yanqıları vә İran-Güney Azәrbaycanda modern Türkçülüyün atası olan Tağı Rәf`әt`in ortaya çıxması ilә davam edip, bәlli ölçüdә kitlәsәllәşmişdir. Yeni oluşmaqda olan Türk milli bilinclәnmәsi Sovyetlәrin ortaya çıxışı ilә vә bu devlәtin Türk milli kimliyini danaraq vә torpağı tәmәl alaraq oluşdurduğu Kilasik Azәrbaycançılıq ideolojisi sarısından qısa sürәdә sıxışdırılmış vә yeyinliklә sönmәyә üz tutmuşdur. İkinci dünya savaşı sonrası S. C. Pişәvәri`nin öndәrliyindә qurulan “Azәrbaycan Milli Hökümәti” yıxılınca, Türk milli bilincinin gәlişim vә evrimi dә bütünüylә durma nöqtәsinә gәlmişdir. Ondan sonra arada 35 illik uzun bir sәssizlik vә qopma dönәmi yaşanmışdır. İran vә Güney Azәrbaycanda Türk milli bilincinin ikinci aşaması vә ya dirçәlmәsi 1979da Varlıq Dәrgisinin yayınlanması ilә başlamışdır. Bu târixi olay vә dönәmәc, özәlliklә Doktor Cavad Hey`әt, Doktor Hәmid Nutqi vә Doktor Әli Kәmali`nin adlarıyla bağlıdır. Varlıq`ın ortaya çıxmasıyla Güney Azәrbaycan vә İranda Türk milli bilinci sağlam tәmәllәr üzәrindә yüksәlәrәk dәrinlәmәsinә kök salmış, târixdә bәnzәri görülmәmiş vә geri dönülmәz bir biçimdә kitlәsәllәşmişdir.

Bugün mәn sayqı vә vicdan borcu ilә bağlı olduğum Varlıq ekipindәn böyük bir insan, Doktor Cavad Hey`әt vә әsәrlәrini tәqdirlә anmaqdayam. Târixi şәxsiyәtlәrin dәyәrlәndirilmәsi, etdiklәrindәn daha çox, onların etgilәri tәmәlindә yapılmalıdır. Bugün İranda Türk xalqının özünә qayıdış sürәcindә yapılan hәr şeydә Doktor Hey`әt`in izini görmәk mümkündür. Yeni Türk vә Azәrbaycan târixinin son dönәmi onun adı ilә ayrılmaz bir biçimdә bağlıdır. Doktor Cavad Hey`әt`in bir bilim adamının titizliyi ilә yazmış olduğu sağlam yazıları, yaxın târiximizdә başqa kimsәnin yapamadığı ölçüdә Türk xalqının özünü necә idrâk etmәsini etgilәmiş vә ona biçim vermişdir. Onun da ötәsindә, bu alçaq könüllü yazılar, İran vә Güney Azәrbaycanda Türk kimliyinin yaşadılmasını güvәncә altına almışdır. Doktor Cavad Hey`әt`in yazdığı mәqâlә vә kitablar, yalnız incәlәdiyi qonuları әlә alan birәr araşdırma mәqâlәsi vә ya kitabı deyildir. Bunlar Türk xalqı vә Azәrbaycan`ın kimliyi, әdәbiyatı vә mirâsı ilә ilgili bir biriylә bağlantılı qocaman bir dizinin parçalarıdır. Bunlar birәr anımsatmadır, birәr yolçuluqdur, birәr savunma vә e`tirazdır. Doktor Cavad Hey`әt`in Varlıq Dәrgisi-qurumunu sorumluluqla yaradıp ayaqda tutabilmәsi isә, uzaq görәnli bir vizyonun dәhâsıdır. O, qurduğu Varlıq Dәrgisi vә çox yönlü qәlәmi ilә İranda yaşayan Türk xalqına milli bir gәlәcәyin tәmәllәrini atmanı başarmış, bu ölkәdә köklәri qurutulmaq istәnәn әski Türk dili vә varlı kültürünün xalq vә aydın kitlәlәri arasına qayıtması vә yayqınlaşmasına nәdәn olmuşdur. Doktor Hey`әt`in gündәlik qısır siyâsi polemiklәrә girmәdәn, qarınca kimi işlәmәsi, insanlarda Türk dili vә kültürünә qocaman bir ilgi vә çәkimin yaranmasına nәdәn olmuşdur.

Böyük insanların davranış vә eylәmlәri gәnәldә bilincli vә istәnilәn amaclara yönәlik olar. Ancaq ortaya çıxan sonuclar, hәmişә bu amacların doğrultusunda olmayabilir. Buradakı istisna, Doktor Cavad Hey`әt kimi dâhilәrin yapdıqlarıdır. O istәdiyini bilmiş vә bildiyini yapmışdır, yapamayacağını da istәmәmişdir, aşırılığa heç qaçmamışdır. Doktor Cavad Hey`әt`in yapdıqlarını boşluqda deyil, mәtndә oxumaq gәrәkir. O heç bir vaxt açıqca ucuz siyâsәtә qatılmadı. Buna qarşın bir çox Türk vә Azәrbaycanlı siyâsi vә tәşkilatın son yüz il İran`ında başaramadığı işlәri tәk başına başarabildi. O Türk`ün milli kimlik vә Azәrbaycan`ın mәdәni varlığı sağlam tәmәllәr üzәrindә dikkәlmәdikcә siyâsi alanda öz xalqı vә yurdunu qurtaramayacağına inanaraq, әn doğru mucadilә yolunu seçdi. O, bilincli olaraq Türk xalqına solunum (nәfәs) yolu açmaya, onu dışarıya çıxartmaqla uğraşmış, yaşamaq üçün bir ortam yaratmaya çalışmış vә bu mucadilәni dә ruh gücü vә çәlik bir irâdә ilә başarılı sonuca vardırmışdır. Bu, yaxın târiximizdә tayı görülmәmiş bir olaydır. O bir düşünür olaraq, çoxlarına umudsuz gözükәn bir ortamda yeni bir savaşım başlatmış vә onu da başarıyla utquya aparmışdır. Doktor Cavad Hey`әt İranda aşağılanmış, dili vә kimliyi әlindәn alınmış Türk xalqının târixindә yeni bir dönәm açmaq üçün mucadilәyә atılmışdır. Doktor Cavad Hey`әt`dә şaşırdıcı başqa yönlәr dә vardır. Modern bir milli varlıq olabilmәsi üçün, uyduruq tәmәllәr üzәrinә qurulmuş vә Türk xalqının gәrçәk bir millәt olaraq gәlişmәsini әngәllәyәn Azәri vә Azәrbaycanca kimi kimliklәrin, habelә geçmişdәn qalan bir sıra zәrәrli siyâsi gәlәnәklәrin qaldırılması ya da әn azı qıraqlanması (marjinaşdırılması) gәrәkirdi. Doktor Cavad Hey`әt, yılmaq vә qorxmaq bilmәyәn bir yaradıcılıqla yaxın târiximizdә heç kimsәnin gәrçәklәşdirәmәdiyi bu idealları gәrçәklәşdirmәni dә başarmışdır.

Doktor Cavad Hey`әt eşsiz kişiliyi ilә bütün insanların sayqısını qazanan, ciddiyәti ilә hamını özünә inandıran, gәlәcәk quşaqlar üçün sağlam tәmәllәr atmağa uğraşan bir millәt yaradıcısı vә olqun vә kamala yetişmiş zәkası ilә millәtinin ortasında yaşayan bir bilgәdir. O İran vә Güney Azәrbaycanda yaşayan Türk xalqına Türk olduğundan, târixindәn vә dilindәn dolayı özünә güvәnmә vә dayanma duyqusunu aşıladı. Bu üzdәn dә yeni Türk gәncliyi, Doktor Cavad Hey`әt`in әsәrlәrinә vә mucadilәsinә heyrandır. Çünkü onda öz kimliyi vә özgürlüyünü sevәn, bütün xalqlar üçün sәmbol olaraq qalacaq güclü bir kişiliyi görmәkdәdir. Mәnim üçün isә Doktor Hey`әt, sorumluluq duyqusu vә mәdәni cәsarәt ilә durmadan çalışan, әsin qaynağı vә örnәk olan, mәdәni çalışmalar vә sürәkliliyin önәmini göstәrәn, öz millәti vә insanlıq âlәminә bәslәdiyi sevgi ilә bir dâhinin nәlәr yaradabilәcәyini hәyәcanlı bir sәhnәdә seyr etdirәn ulu bir insandır. Onu işi, mәnim Türk ayrıcalığını anlama vә yazmaya başlamamda önәmli rol oynamışdır. Doktor Cavad Hey`әt uşaqkәn mәnim qәhrәmanlarım arasındaydı. Mәn bugün dә onun heyranları arasında bulunmaya davam edirәm
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/