مئهران باهارلي
سؤزوموز
سون دؤنه‌مده ديليميز توركييه توركجه‌سينين تك يؤنلو وآغير ائتگيسي آلتينا گيرميشدير. بو سوره‌جين اولوملو و اولومسوز يؤنله‌ري واردير. اولوملو يؤنله‌رينين باشيندا -قيسا سوره‌له‌ر ديشيندا- مين ايله ياخين توغرالي (رسمي) و يازي ديلي اولمايان، بير چوخ كلمه‌سيني اونوتان و يئني كلمه تؤره‌تمه سوره‌جي بوتونويله دوران ديليميزين، توركييه توركجه‌سينده قورونان و يا يئني تؤره‌ديله‌ن بير چوخ تورك كؤكه‌نلي سؤزو، قازانماسي گلمه‌كده‌دير. بو ائتگيله‌نمه سوره‌جينين اولومسوز يؤنله‌رينده‌ن بيري، توركييه توركجه‌سينده ايشله‌ديله‌ن عره‌بجه، آوروپا كؤكه‌نلي، حتتا فارسجا سؤزله‌رين، ها بئله بير سيرا ياپيجا و يا آنلامجا يانليش و تارتيشمالي اولان يئني تؤره‌تيله‌رين ديليميزه دئنه‌تيمسيز (كونترولسوز) گيرمه‌سيدير. بونون باشليجا نده‌ني، بير سيرا شخصله‌رين توركييه‌ده تؤره‌ديله‌ن هر دئگي و كلمه‌نين، دوغرو و تورك ديلي قوراللارينا اويقون اولدوغونو سانماسي و اونلاري گؤزو باغلي قبول.له‌نمه‌سيدير.
توركييه‌ده تؤره‌ديله‌ن تارتيشمالي سؤزله‌رده‌ن ايكيسي "اده‌بييات" و "اده‌بي" قارشيليغيندا اؤنه‌ريله‌ن سيراسييلا "يازين" و "يازينسال" كلمه‌له‌ريدير.
عره‌بجه "اده‌بييات" كلمه‌سي: اده‌بييات كلمه‌سي، عره‌بجه اده‌ب سؤزونده‌ن گلير و ائييتمه‌ك آنلاميني داشييير. آماج، ايشله‌ديله‌ن ديلين، يازي يازاركه‌ن و قونوشوركه‌ن، تربييه ائديلميش اولماسي، بللي اؤلچون (ايستاندارد) و قوراللارا اويان بير ديل اولماسيدير.
آوروپا ديلله‌رينده "ليتئراتور" كلمه‌سي: ليتئراتور كلمه‌سي حرف آنلاميندا اولان (Littera) ايله كؤكده‌شدير. بو كلمه ايلك باشلاردا يازيلي اده‌بييات و يا يازيلي ياپيت صنعه‌تي آنلاميندا قوللانيلميشدير. داها سونرالار اده‌بييات`ين سؤزه‌ل و سؤزلو صنعه‌ت ياپيتلاريني دا قاپساماسي گره‌كدييي آنلاشيلميش، ليتئراتور كلمه‌سينين ايسه بو قاوراملاري قاپساماديغي اورتايا چيخميشدير. بونون سونوجوندا دا ليتئراتور كلمه‌سي، اده‌بييات قاوراميني قارشيلاماق اوچون يئته‌رسيز بولونموشدور. بوندان دولايي سؤزه‌ل و يا يازيلي اولمايان اده‌بيياتي قارشيلاماق اوچون، اينگيليزجه‌ده آيريجا (Orature) كلمه‌سي تؤره‌ديلميشدير.
عره‌بجه "اده‌بييات" كلمه‌سينده اولان وورقو، اؤلچون و قوراللارا اويماق اوچون ائييتيلمه‌ك و تربييه ائديلمه‌كده‌دير. ليتئراتور كلمه‌سينده ده حرفله‌ر و يا سمبوللار آراجيليغي ايله يازيلان سؤزه وورقو ياپيلميشدير.گونوموزده ايسه اده‌بييات`دان آماج، بللي بير ايستاندارد و قورالا گؤره ياراديلميش يازيلي و سؤزه‌ل ياپيتلاردير. بو ايستاندارد گنه‌لده چكيجيليك و ائستئتيكدير. باشقا بير دئييشله اده‌بييات، سؤز و ائستئتيزمين بيرله‌شديييي بير آلاندير.
توركييه‌ده تؤره‌ديله‌ن "يازين" كلمه‌سي: توركييه‌ده يازين كلمه‌سيني تؤره‌ده‌ن، اؤز توركجه‌چيليك آخيمينين اؤنه‌ملي آدلاريندان اولان نوروللاه آتاج`دير. نوروللاه آتاج ديلچي دئييلدي، بونا قارشين اؤنه‌ملي بير بؤلومو توتونان چوخ ساييدا يئني كلمه تؤره‌تميشدير. بونلارين بير بؤلومو توركجه‌نين ديل قوراللاري آچيسيندان، بير بؤلومو ده آنلام باخيميندان يانليش تؤره‌ديله‌ن كلمه‌له‌ردير. اونون "اده‌بييات" كلمه‌سينه قارشيليق اولاراق ١٩٥٠ ايلينده تؤره‌تدييي كلمه ايلك باشدا "گؤكچه يازين" ايدي. بو كلمه فيرانسيزجا (Belles Lettres) كلمه‌سينده‌ن اسينله‌نميشدير. سونرالاري بو كلمه‌ده‌ن گؤكچه بؤلومو (گؤيچه‌ك) آتيلميش و يازين بؤلومو تك باشينا اده‌بييات آنلاميندا ايشله‌ديلمه‌يه باشلاميشدير. سون دؤنه‌مده، آزه‌ربايجاندا دا بو كلمه بير سيرا شخصله‌ر طره‌فينده‌ن عئينه‌ن آليناراق منيمسه‌نميشدير. آنجاق "يازين" كلمه‌سينين "اده‌بييات" قارشيليغي اولاراق قوللانيلماسي سورونلودور. (نوروللاه آتاج، "ايملا"يا قارشيليق "ساغ يازي" و "كلمه"يه قارشيليق "تيلجيك" دئگيله‌ريني اؤنه‌رميشدير. "ساغ يازي" توتونماميشدير. "تيلجيك" كلمه‌سي ده به‌يه‌نيلمه‌ميشدير. بونون اوزه‌رينه بير گئجه مليح جئوده‌ت آنداي، "تيل" يئرينه "سؤز" كلمه‌سيني قوياراق، آنلامجا يانليش اولان "سؤزجوك" كلمه‌سيني ياراتميشدير. اوزوله‌ره‌ك بو تمه‌لسيز و آنلامجا يانليش كلمه ده، آزه‌ربايجاندا منيمسه‌نمه يولوندادير).
يازين، سؤزه‌ل اده‌بيياتي قاپسامير: "گؤركسؤز" و يا ائستئتيك سؤز، يازيلي دا اولابيله‌ر، سؤزلو ده. آنجاق "يازين" كلمه‌سي، يازيلان هر شئي آنلاميندا اولوپ (بيچين، اكين، ... اؤرنه‌كله‌ري كيمي)، سؤزه‌ل اده‌بيياتي ايچه‌رمير. يازين، يازيليدير و يازي ايله ايلگيلي اولماليدير. اويسا اده‌بييات، حؤكمه‌ن يازيلي و يا يازي ايله ايلگيلي اولماق زوروندا دئييلدير. بير چوخ توپلومدا يازيلي اولمايان اده‌بييات گله‌نه‌يي، خالق قوچاقلامالاري (ائپيك)، بودون بيليمي (فولكلور)، آتاسؤزله‌ري، توركوله‌ر، لطيفه‌له‌ر، لايلالار، حتتا دوغاچلاما سؤرجه‌كله‌ر (موساميره‌له‌ر) و چاخير ائوي (مئيخانا) اده‌بيياتي و بنزه‌رله‌ري واردير. بونلار توپلانيپ يازيلي متينله‌ر اولاراق پيتيك (كيتاب) و بنزه‌ري بيچيمله‌رده باسيلسا دا، گينه ده يارانما آچيسيندان سؤزه‌ل اده‌بييات اولاراق صينيفله‌نديريرله‌ر. "يازين" كلمه‌سينين دار قاوراميندا، سؤزلو اده‌بيياتي يئرله‌شديرمه‌ك اولاناقسيزدير. توركجه بونا گئچيت وئرمه‌ز. بو سورونو چؤزمه‌ك اوچون، توركييه‌ده "سؤزلو يازين" كيمي ايچ چليشگيسي (تناقوضو) اولان بير بيله‌شگه (تركيب) ايشله‌تمه‌ك زوروندا قالينميشدير.
يازين سؤزونده ائستئتيزم قاورامي ساخلي دئييلدير: اده‌بييات هر چئشيت يازي دئييلدير. اده‌بييات شفاهي و مكتوب سؤزله‌رده‌ن اولوشابيله‌ن بير اولقودور. آنجاق بونا اك اولاراق، ائستئتيك يؤنو اولان بير سيستئمدير ده. بير چوخلارينا گؤره اده‌بيياتدا چكيجيليك و ائستئتيزم اولماليدير. بونلارا گؤره اده‌بي بير ياپيت، ايسته‌ر يازيلي اولسون، ايسته‌ر سؤزلو، ائستئتيك ديلله ياراديلميش بير ياپيتدير. بو تانيم حتتا يئرگي (هجو) اوچون ده گئچه‌رليدير. يازين كلمه‌سينده ايسه، بو ائستئتيك يؤن و ايچه‌رييه ايشاره ائده‌ن ان اوفاق بير گؤنده‌رمه يوخدور. يازين كلمه‌سي يازماق فئعلي تؤره‌وي اولدوغو اوچون، اده‌بييات`ين دوشونجه ايله ايلگي اولان يؤنونو وورقولايير، آنجاق صنعه‌ت (اوزلوق) ايله ايلگيلي اولان يؤنونو، يعني ائستئتيزم (گؤركلولوك) و گؤزه‌للييي گؤرمه‌زده‌ن گلير. يازين، يازيلان هر شئي آنلاميندادير. آنجاق هر يازيلي ياپيت و يا يازين، اده‌بي ياپيت و يا اده‌بييات دئييلدير.
گؤركسؤز: "اده‌بييات" كلمه‌سينين توركجه قارشيليغي. گونئي آزه‌ربايجاندا اؤنه‌ريله‌ن و توركييه‌ده بيله ديلله اوغراشان بللي چئوره‌له‌رده اولوملو قارشيلانيپ منيمسه‌نمه‌يه باشلايان، اده‌بييات كلمه‌سينين توركجه قارشيليغي "گؤرك سؤز" (گؤركسؤز) كلمه‌سيدير. گؤركسؤز، "گؤرك" كلمه‌سينه "سؤز" كلمه‌سي اكله‌نه‌ره‌ك تؤره‌ديلميشدير. "گؤرك" كلمه‌سي اسكي توركجه‌ده‌كي "گؤروك" كلمه‌سينين قيسالديلميشيدير و آنلامي گؤزه‌ل، ائستئتيك، مؤحته‌شه‌مدير. دولاييسي ايله گؤركسؤز، ائستئتيك سؤز ويا اده‌بييات آنلاميندادير. عيني كؤكه‌نده‌ن گله‌ن "گؤركه‌م" كلمه‌سي، گؤز آليچي و گؤسته‌ريشلي، ائحتيشام، دبده‌به، گؤره‌نله‌ري گؤرونوش و گؤزه‌للييي ايله ائتگيله‌يه‌ن؛ "گؤركلو" كلمه‌سي گؤزه‌ل، گؤسته‌ريشلي، اسكي توركجه‌ده ايسلام يالواجينين آدي آنيليركه‌ن قوللانيلان بير اؤن آد (گؤركلو محه‌ممه‌د) و "گؤركسوز" كلمه‌سي چيركين (فارسجادير) آنلاميندادير.
گؤركسؤز، هم اولايين ائستئتيزميني و هم ده يازيلي ايله سؤزلو اورونله‌رين و گنه‌ل اولاراق سؤزون هر بيچيميني ايچه‌ردييي اوچون، اده‌بييات كلمه‌سينين قارشيليغي اولاراق داها اويقوندور. چونكو گؤركسؤز`ده سؤز قونوسو اولان سؤزدور، ايسته‌ر يازيلي اولسون، ايسته‌ر سؤزلو-سؤزه‌ل. آيريجا گؤركسؤزده ائستئتيزم يعني گؤركلولوك ايچه‌رييي ده، گؤرك كلمه‌سي آراجيليغييلا وورقولانميشدير. باشقا بير دئييشله گؤركسؤز كلمه‌سي، اده‌بيياتين دوشونجه (سؤز) ايله اوزلوق-صنعه‌تين (اوزلوغون) بير بيرينه قاووشدوغو بير سيستئم و هر ايكيسيني اؤزونده بارينديران و يانسيدان بير اورون اولدوغونو آنيندا اورتايا قويور.
اؤته ياندان، "گؤرك" كلمه‌سينين "گؤرگو" كلمه‌سي ايله كؤكده‌ش اولماسي، اونون سؤزو تربييه ائتمه گؤره‌ويني يئرينه گتيرمه‌سيني داها دا قولايلاشديرير. بيليندييي كيمي "گؤرگو" كلمه‌سي، توركجه‌ده بللي بير توپلومدا اويولماسي گره‌كه‌ن سايقي و اينجه‌ليك داورانيشلاري، تربييه آنلاميندادير. (گؤرگولو: آداب-ي موعاشيره‌تي بيله‌ن، اده‌بلي، ائتيكئتلي).
گؤركول: "اده‌بي" كلمه‌سينين توركجه قارشيليغي. توركييه‌ده اده‌بييات قارشيليغي اولاراق ايشله‌ديله‌ن و بيزجه آنلامجا يانليش اولان "يازين" كلمه‌سينده‌ن، "اده‌بي" آنلاميندا قوللانيلان "يازينسال" كلمه‌سي تؤره‌ديلميشدير. اويسا "يازينسال"، "اده‌بي" دئييل، يازينلا ايلگيلي اولان، "مكتوب" ويا "نوشتاري" دئمه‌كدير. "يازين" كلمه‌سي آنلامجا يانليش اولدوغو اوچون، "يازينسال" كلمه‌سي ده ايسته‌ر ايسته‌مه‌ز يانليش بير تؤره‌تيدير. آيريجا بو كلمه، "يازينسال يازي" كيمي، اخيجي اولمايان تركيبله‌رين اورتايا چيخماسي ايله سونوجلانير.
يوخاريدا "يازين" و "گؤركسؤز" حاققيندا سؤيله‌نه‌نله‌ره داياناراق، "اده‌بي" كلمه‌سينين توركجه قارشيليغي "گؤركول" كلمه‌سي اولابيله‌ر. اده‌بييات`ين توركجه قارشيليغي، "گؤركسؤز" اولونجا، "اده‌بي" كلمه‌سينين ده توركجه قارشيليغي "گؤركول سؤز" و يا قيسالديلميش حالي اولان "گؤركول" اولار. "گؤركول" كلمه‌سي، "گؤرك" كلمه‌سينه فارسجا –ي اكينين توركجه قارشيليغي اولان –يل اكي آرتيريلاراق ياپيلميشدير (ياشيل، سوتول، وس.ده اولدوغو كيمي). بو كلمه-اؤنادين (صيفه‌تين) آنلامي، "ائستئتيك"دير. بو دورومدا "اده‌بي يازي"نين توركجه قارشيليغي، "گؤركول يازي"دير، "يازينسال يازي" دئييلدير.
تورك گؤركسؤزو`نون تورله‌ري: اسكي توركجه‌نين كؤكله‌شيك گؤركسؤزونو (كيلاسيك اده‌بيياتيني) گنه‌لده ايكي تاقشيت (نظم) و سپيك (نثر) بؤلومله‌رينه آييريرلار. قوشوق (شئعر) ايسه تاقشيتين (نظمين) اؤزه‌ل بير بيچيميدير. ("نظم" عره‌بجه‌ده ده‌يه‌رلي داش و اينجيله‌رين اؤزه‌ل بير دوزه‌نله گلينين بويونباغي ساپي اوزه‌رينده دوزمه‌كدير. "نثر" ايسه هر هانسي بير شئيي ال.له ساچماق؛ چيچه‌ك، آقچا، اينجي، ده‌يه‌رلي داشلارين گلينين اوستونه ساچماق (توركجه‌سي ساچي) دئمه‌كدير. "تاقشيرماق" منظومه قوشماق؛ "تاقشيتچي" ناظيم ويا نظم يارادان، "قوشار" شاعير، "سپه‌ر" ناثير و يا نثر يارادان آنلاميندادير. چاغداش توركول ديلله‌رينده بو قاوراملاري قارشيلايان باشقا كلمه‌له‌ر ده واردير. اؤرنه‌يين قازاقجا و قيرقيزجادا، نثره قارشيليق "قاراسؤز" و نظمه قارشيليق "اؤله‌نگ" كلمه‌له‌ري ايشله‌ديلير.
اؤزه‌ت: "گؤركسؤز" عره‌بجه "اده‌بييات" كلمه‌سينين توركجه قارشيليغي؛ "گؤركول" ايسه "اده‌بي" كلمه‌سينين قارشيليغيدير. "گؤرك" كلمه‌سي اسكي توركجه‌ده "گؤروك" كلمه‌سينين قيسالديلميشي اولوپ، آنلامي ائستئتيك آچيدان گؤزه‌ل اولاندير. اده‌بييات كلمه‌سينده تربييه ائديلمه، سؤزون بللي قورال و اؤلچونله‌ره اويوم ساغلاماسي ساخليدير. گؤركسؤز كلمه‌سي، گؤرك بؤلومو آراجيليغي ايله بو قاورامي اؤزنده يانسيدير. "يازين" ايسه، يازمانين سونوجوندا اورتايا چيخان، اده‌بي و يا غئير-ي اده‌بي مكتوب (نوشتاري) اولان هر شئيدير. آيريجا اده‌بييات ياپيتي، يازيلي اولماق زوروندا دا دئييلدير. باشقا بير دئيشله هر يازيلي شئي اده‌بييات و هر اده‌بييات ياپيتي يازيلي دئييلدير. بوتون بو سؤيله‌نه‌نله‌رده‌ن دولايي، "يازين" كلمه‌سيني "اده‌بييات"، "يازينسال" كلمه‌سيني ده "اده‌بي" قارشيليغيندا قوللانماق اويقون اولماييپ، يئني سورونلارا يول آچير.
گرچه‌يه هو
قيسا سؤزلوك
آچيAçı : زاويه
آخيمAxım : جريان
آراجيليقAracılıq : وساطت
آقچاAqça : پول
آلانAlan : عرصه
آماجAmac : هدف
آنلامAnlam : معنا
آيريجاAyrıca : به طور جداگانه
اسينله‌نمه‌كӘsinlәnmәk : الهام گرفتن
اكله‌نمه‌كӘklәnmәk : افزوده شدن
اورونÜrün : محصول
اوزلوقUzluq : هنر
اوغراشماقUğraşmaq : مشغول بودن
اولاناقسيزOlanaqsız : غيرممكن
اولايOlay : حادثه
اؤلچونÖlçün : استاندارد، معيار
اولقوOlqu : پديده
اولوشماقOluşmaq : تشكيل شدن
اولومسوزOlumsuz : منفي
اولوملوOlumlu : مثبت
اؤنادÖnad : صفت
اويقونUyqun : مناسب
اويماقUymaq : متابعت كردن
اويومUyum : هماهنگي
ايچه‌رمه‌كİçәrmәk : در برگرفتن
اينجه‌ليكİncәlik : ظرافت
اينجيİnci : جواهر
ائييتمه‌كEyitmәk : تربيت كردن
بارينديرماقBarındırmaq : پناه دادن، ماوا دادن
باشليجاBaşlıca : عمده
بلليBәlli : معين
بودون بيليميBudun bilimi : فولكلور
بيچيمBiçim : فرم
بيله‌شگهBilәşgә : تركيب
بيلهBilә : حتي
پيتيكPitik : كتاب
تارتيشماليTartışmalı : مباحثه دار، سوال بر انگيز
تاقشيتTaqşıt : نظم
تاقشيتچيTaqşıtçı : ناظم
تانيمTanım : تعريف
تك يؤنلوTәk yönlü : يك جانبه
توپلومToplum : اجتماع
توتونماقTutunmaq : گرفته شدن، قبول شدن
تورTür : نوع
توركولTürkül : توركيك
تؤره‌تمهTörәtmә : ايجاد كردن، توليد كردن،
تؤرهوTörәv : مشتق
توغراليTuğralı : رسمي
چاخير ائويÇaxırevi : ميخانه
چاغداشÇağdaş : معاصر
چكيجيÇәkici : جذاب
چليشگيÇәlişgi : تناقض
چؤزمه‌كÇözmәk : حل كردن
چئشيتÇeşit : نوع
چئورهÇevrә : محيط
داورانيشDavranış : رفتار
دوزه‌نDüzәn : نظم
دوشونجهDüşüncә : تفكر
دوغاچلاماDoğaçlama : ارتجالي
دؤنه‌مDönәm : دوره
دئگيDegi : سخن، كلمه
ديلچيDilçi : زبان شناس
دئنه‌تيمسيزDenәtimsiz : بدون كنترل
ساخليSaxlı : محفوظ
ساغلاماقSağlamaq : تامين كردن
سپه‌رSәpәr : ناثر
سپيكSәpik : نثر
سؤرجه‌كSörçәk : مسامره
سوره‌جSürәc : روند
سورهSürә : مهلت، برهه
سورونلوSorunlu : مساله دار
سؤزه‌لSözәl : شفاهي
قوشوقQoşuq : شعر
قاپساماقQapsamaq : احتوا كردن، هاوي بودن
قارشيلاماقQarşılamaq : معادل بودن
قارشينQarşın : رغما
قاورامAqvram : مفهوم
قاووشماقQavuşmaq : وصال
قوچاقلاماQoçaqlama : حماسه، اپيك
قورالQural : قاعده
قوشارQoşar : شاعر
قولايلاشديرماقQolaylaşdırmaq : آسان كردن
قوللانماقQullanmaq : بكار بردن، استفاده كردن
قونوQonu : موضوع
كؤكده‌شKökdәş : همريشه
كؤكله‌شيكKöklәşik : كلاسيك
گؤركلولوكGörklülük : استتيزم
گؤركه‌مGörkәm : محتشم
گؤركولGörkül : ادبي
گؤرگوGörgü : آداب
گؤره‌وGörәv : وظيفه
گؤرونوشGörünüş : ظاهر
گؤركسؤزGörksöz : ادبيات
گؤنده‌رمهGöndәrmә : ارجاع
گئچه‌رليGeçәrli : معتبر
گئچيتGeçit : گذر، اجازه
وورقوVurqu : تاكيد
ياپيتYapıt : اثر
ياپيجاYapıca : به لحاظ ساختاري
يازينYazın : مكتوب، نوشتار
يازينسالYazınsal : نوشتاري
يانسيتماقYansıtmaq : منعكس كردن
يئته‌رسيزYetәrsiz : بي كفايت، نارسا
يئرگيYegi : هجو
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment