Azerbaycan Ulusal (Milli) Herekatinin surecinde 21 Azer ve Milli Hokumetimiz.

Azerbaycan Ulusal (Milli) Herekatinin surecinde 21 Azer ve Milli Hokumetimiz. Ekin Altunbay   

Butun yer uzunde bas vermis ve bas verecek ulusal toplumsal herekatlrin belli temel ve binovreleri olur. Tesadufi herekat olmur, olsada ulularimizin ifadesile desek selile gelir yelile gedir, yelile gelir selile gedir. Buraxilmis bir izi olmur ve ondan sonraki herekatlara temel veya qurum ve bina daslarina cevirle bilmir. Butun yer uzunde bas vermis ve bas verecek ulusal toplumsal herekatlrin belli temel ve binovreleri olur. Tesadufi herekat olmur, olsada ulularimizin ifadesile desek selile gelir yelile gedir, yelile gelir selile gedir. Buraxilmis bir izi olmur ve ondan sonraki herekatlara temel veya qurum ve bina daslarina cevirle bilmir. Azerbaycan yer koresinde yerlesdiyi icun ve onun Turk insanininda toplumsal ve milli herekatlari tabi ki bundan mustesna olmamis. Demeli temellerin bellenmesi ve bizim milli edbiyatimizda duz duzlmesi milli herekat konsepsiyalarin aydin anlasmasina ve yerinde deyerlenmesine getirib cixarda biler. Tarixde olan ulusal - toplumsal herekatlarimiz (mesel icun 21 Azer herekati) oz acidan duz kontestine qoyula biler. Tarixi sehviler veya bere vermiyen ve milli cixari olmuyan herekatlar done-be-done tikrarlanmaz ve olaylarimiz ulusal bir aydinliq ve faydali bir milli siurla deyerlendiriler. Bu aydinliq milletimizin ulusal isteklerin ve dileklerin duz mecrasina salmaga yardimci olar. Onun isginda geleceyi icun yullanilan yulun enisleri ve yuquslarin basarila gecer ve budefe boyuk hezineile elde etdiyi uguru ebedilesdire biler. Dunyamizda cagdas modern anlamda ulusal (milli) herekatlarin umumiyetle ortalama 200 il tarixi var. Bu herekatlarin bezisi koklendilkleri toplum-topraq alanlarinda milli dovletlerin (nation state) qurulmasila neticelenmis. Bezileride ozge guclerin maragi esasinda yigma jeopolitik varliqlarla sonuclanmis ki cagimizin ve geleceyin milli-toplumsal problemlerine sebeb olmuslar. Eskilerde, insan toplumlarinin o zamanlardaki ehtiyaclarina ve mohit teleblerine gure, basarili toplumlarin onde gedeni benzer ve cixarlari ayni olan toplumlari civarina yigip ve boyuk hakimiyetlikler veya impraturliqlar yaradmaga cehd gostererdirler. Yer koresi Turk insanin 10 lar boyuk impraturluq ve hukumetlerine taniq(sahid) olmus. Bunlarin en eskisi(qedimi) Sumerler impraturlugu olmus demek. Azerbaycan Turku bu impraturluqlarin qurub ve yonetmelerinde ozune yarasan zirvelere el tapa bilmis. Bunlardan en adlimi Sefeviler den tutub Qacarlara gelip cixir. Demek o zamanlarda, o caglarin sertlerine gore Azerbaycan Turku basqa olke ve insan toplumlarda yayqin olan formalarda oz taliyin ozu cozub, onu gelisdirib ve elnde saxlamagi bacaribdir ve coxlarinda dozen, dovletcilik ve medeniyet qaynagida olmus. Ama 18-ci esrin ortalarindan imporaturluq ve monokratik formasinda genis cugrafi alanlarina direk siyasi hokum surmek daha devam getire bilecek systemler olmasina itirmeye baslamis. Toplumsal ekonomik serteler deyisdikce eski hokumet ve qudret systemlerinin temelleri zeiflemeyekle uzlesmis. Yeni sertler, Avrupada daha goze gelen hiz goturmekle, milli-ulusal herekatlarin temellerine cevirilmisler. Boyuk jeopolitik alanlara direk siyasi kokum daha vayibil (saxlanila bilecek) olmamsi yavas yavas ozun asikar etmis. Bununla birge senayelesmenin suretlenmesi insan toplumlarin daha sixi temerkuzune neden olmus.Yeni dusunceler ve siyasi ekonomik mariflenme toplumlarin boyuk hissesinin icinde topmlumun idaresinde soz sahibi omaga meydan acmis. Belelikle cagdas-modern anlamda milli-ulusal herekatlar dogmaga baslamislar. Bu zamanlarda Turk insanin az-cox bosqaba qoyula bilecek siyasi dovletsal qucu Osmanli dovleti ve Azerbaycan sulaleleri kontrorulunda olan hokumetler olmus. Yenilesme ("Teceddut") herekati Osmanli dovleti alanindan baslasada, demek olar ki o Turkiye ve Azerbaycamda ilkin ulusal-toplumsal herekatlarin baslanqicidir. Turk insani 18-ci esrin sonlarinda ve 19-cu esrin boyunda yenilesme (teceddut) herekatile cagin teleblerine hessas oldugun gostermekde ve eskilerdeki kimi zamanla ayaqlasma cabasinda. Azerbaycan ve onun Turk insanin cag ve zamanla ayaqlasmada baslamis oldugu ulusal-milli herekatlari batidaki qardaslarindan (Osmanli Turklerinden) tesir almaqla 19-cu esirin sonlarinda "Mesrute Herekatinin ve arxasican Azerbaycan ulusal dovletcilik( nation state) veya Musavatciliq dusuncesinin temel ve binovresin qoymuslar. Bu barmaq qoyula bilecek herekat izleri babalarimizin zehmet ve fadakariqlari sebebinden 1905 - 1911 guneyde Mesrute Herekatile zirvelenir. Milli - ulusal herekatin Arazin guney ve quzeyinde, ozgelerin elile baglanan menfur Gulistan ve Turkmencay anlasmalari esasinda parcalanmaga ragmen, barmaq goyula bilecek ayni izleri var. Bu izler ap-aciq ve aydin olmaqla, o topraqlarin insanlarinin cagdas ve modern anlamda bir ulus (millet) kimi ayni istek ve arzulari oldugunu gostrmis. Guneyde Mesrute herkatina asas olan ulusal temeller quzeydese musavatciliq ve ulusal dovletcilik (nation state) formasinda 1918de butun muselman ve serq aleminde ilk demokratik prinsiplere soykenen, Azerbaycan Cumhuretinin yaradilamasila zirvelenir. Mesrute herekati guneyde bir nece il evel milli serdar Settarxan ve yoldaslarinin gullelenmesile meglubiyete varsada, bukez 1920-lerde Mesrute Herekatinin qoydugu temellerin esasinda, vetinin quzeyinden ilham alaraq Seyx M. Xiyabani qiyaminda ulusal-mille herekatimiz ozun cilvelendirir ve Azadistan Cumhuriyetle zirvelenir. Quzeyde Ermeni destelerin yardimila Rus qirmizi ordusu ilk Azerbaycan Demokratik Cuhuriyetin qana boyuyur. Guneydese qarsi impriyal guclerin elile boynumuza mindirilen Fars ariyaciliq irkiciligi fenatiki olan Riza Sah quldur elile milli herekat qana boyanir ve onun onderi S.M. Xiyabani sehid edirilerek Tebrizin kucereinde suruklendirilir! Demek, Azerbaycan Turk milletinin quzeydede, guneydede taleyi ayni olur, doyuntulri ve problemleri ayini olur, problemlerile bele yanasma terzleri ayni olur, mucadile ve mubarize formalari benzer olur, doyugu ve istekleri ayni olur, ayni sehvlere yol virirler veya o sehvleri tikrarlayip ve biri birin tamamlalyirlar. Bunlarin arasinda zaman ferqi olsada, benzerliklerde soz yeri qalmir. Buda bir ulusun, bir milletin bolunmus parcalarinin yanyana veya yanasi (paralel) milli herekatinin, ulusal mucadilesinin ornegi kimi onumuzde sergilenir. Eyer Azerbaycan adlanan topraqlarda, Azerbaycan Turku, zaman ve caga uyqun toplumsal ve neticeten ulusal herekatlada bulunmussa, ve oz ulusal dovletin (nation state) yardmaga caba gostermisse ve qisada olmus olsa onun qurlumasin bacaribsa, onu dunyanin basqa milletlerinden ferqilendirmek olmaz. Bu millet ve bu ulus demek caginda dunyada yayqin olan toplumsal (susiyal) dozenlerden ve elecede onlarin esasinda haqqin elde edip ve saxlama mikanizmilerinden ve qanunlardan mustesna edile bilmez. Eyer Azerbaycan Turkunun Mesrute herekatina, ulusal dovletcilik( nation state) ve Musavatciliq herekatina, seyx. M. Xeyabani qiyamina qetrib cixardan ulusal toplumsal nedenler ve temeller varsa. Bunlarin ozgeler elile meglubiyeti bu herekatlarin sonu ola bimezdir! Tarix taniqdir ve subuta yetirdiki Azerbaycan Turkunun ulusal-mili herekati, butun gercek milletlerin herekatlari kimi, ozel tarixsel tekamul surecinin sahibidir. Boyuk Turk milletlerinin bizim bucagi olan Azerbaycan ve onun Turk milletinin ulusal herekati belli asamalarda geceri meglubiyetlerle uzlessede, bu herekata esas olan temeller yerinde durur. Elecede bu milletin milli kimliyi ve hafizesi bu meglubiyetlerde yandirilmis simgelerinin kulleri altinda koz vulqani besliyir. Zaman ve mekan uyqunlugundan qopan firtanali yeller bu kozlerin uzerlerinden kulleri biryana sovurur, ve herekat birdaha zirvelenmeye dogru goturlulur. 1940-larda firtanali dunya serayitinnden yararlanan toplumsal herekat qanunu birdaha meydan tapir! firtanali ruzgarlar esir ve Azerbaycan Turku birdaha, senelerle mecburen kullere buruyub saxladigi ulusal herekatinin kozunun kullerin yellere vermeye baslayir. 21 Azer herekati ve onun neticesi olan Milli Hokumetimiz, Azerbaycan Turkunun bu caglardaki ulusal-milli herekat ve elecede arzu ve isteklerinin munekislenip- zirvelenmesidir (manifestlenmesidir ) mence. Demek olar 21 Azer herekati ve Milli Hokumetimizin ilgisinde yazilan kitaplar, yazilar, deyerlemeler ve revayetlerin boyuk coxunlugu onlari qeleme alan ozgeler ve ozumuzden olanlarinda, umumiyetle o zaman dunyada geden prosesleri ve bizi bizden eden iki ozge dovletlerin oyunlarin esas ve binovre alaraq herekate qondarma ve ozge bir kontest ve surec yartmaga calismislar. Bu cox zaman bile bilede olsa bezen, gennellikle milli herekatlar ve ozellikle Azerbaycan ulusal herekatlari qonusunda bilgisizlik veya bilgilerinin cox dayaz olmasindan dogmus. Bele ki bunlarin boyuk coxunluqunun qonuya yanasmalari, konispirasi teorileri esasinda yanasmalar kimi vurqulamaq olar. Bunlar ozge fakturlari esas ve temel sanmaqla 21 Azer herkatinin Azerbaycan Turkunun bir millet kimi gercek ve dogru milli isteklerinin olmasinin bu cagdaki simgesi ve milli hokumetin qurlulmasin bu milletin siayi dovletsal iradesinin tetbiqi kimi sanilmaga kolge samaq istemisler. Kolge ki ne demek kokunden danmaga bel baglamislar. Yeri goye guyi yere toxumaqa calismislar ve calisirlar ki Azerbaycan Turkunun bir millet olmasin dansinlar. Onun Milletliyin danmis olmagi bacarsalar, bunun dogal ve mentiqsal devami bu olar ki bir millet olmuyan yerde, bir ulus, millet sanilmiyan yerde, milli-ulusal herekat nece ola biller! Azerbaycan milletinin dis ve ic afetleri senelerdir inadla bu tezin yayma cabasindadirlar. Azerbaycanin ulu, serefli ve mezulm milleti oz emelile bu sorqulu deyerlemelere cevab vermis ve vermekdedir. Metin milletimiz, babalarimiz ve analarimiz her biri oz nesillerinin caginda, zaman ve mekanina uyqun milli-ulusal herekatin ve mucadilesin metanet ve sucaetle surmus. Istek ve arzularin zamanina uyqun ireliletmis ve bu milletin sarsilmaz ve danilmaz qocaman bir mucadilesi ve ulsal bir herekati olmasini ve onun titremez, ve ozunu qaim temeler ustunde binalandigini done be done isbatlamis. Sanli 21 Azer ve milli hokumetimizde bu herekatin ireliyip ve genislenen tekamulsal surecinin bir altun halqasidir. Tabi ki onu duzgun deyerlemek bu milletin xelef balalarinin, ozellikle yeni neslin boynunun borcu olar. Her bir toplumsal herekat dovrune ve cagina dek elde etdiyi irelilemeler ve tekumulleri olcusunde istek ve amac sergiler. Ele mehz bu mehdudede ugur qazana biler. Bunun catmamazliqlarilada meglubiyetlere meruz qala biler. Her milletin herekatlari kimi bizimkiler bundan mustesna olmamis, olda bilmezdir. Biz bunu oten 100 ilin icinde bir millet kimi belir belir yasamisiq. Herekatlarimizin hamisi bunun aydin gozgusu (aynasi) olub. Herrkatimizin ufuqlerin geneltmek ve hizla derin gelismislige goturmek yenede bu milletin qutsal herekatinin bugunki sahabi, sadiq ve qurd urekli yeni nesil ve balalarinin boynuna duser. Her bir ulusal - milli herkat oz dovrunde ona dost kimi gorunen ve yanasan guclerle diyaloq ve alis verside olmus. Bizim milletin onculeride oz zamanlarinda bunlari dogal olaraq yapmislar, olubki sehvlere yol vermisler ve bu sehvler, milli herekatin mehdud tekamuluile ele vermis ve dusmenlerin zebelerile birlesmis ve ugursuzluqlara ve meglubiyetlere sebeb olmus. 21 Azer herekati oz caginin serayiti acmis kemendlerden gece bilmesede Azerbaycan Turkunun milli herekatina qiymetli derinlik bagislamis. Aci ve sirin tecrubeler qaynagina civirilmis ve herekati dev bir atdim ireliye goturmus. Bu herekatda verilen 30 minden cox sehid qani ve 300 minden cox surgun ve yaralilarin urek agrilari, Azerbaycan Milli Herekatin menevi temellerin mohkemlemesine sonuc olmus. Herekatin derinlesmesin ve tekamulunun hizlanmasina sebeb olmus. 21 Azerden sonra Azerbaycan Milli herekati oz uzun surecinde yeni merheliye uz qoymus. Ondan sonra Ana-atalarimizin oz olculerinde istekleri ve mucadilelri guneyde Fars monarkiya irqici rejimin meglubiyetine getirib cixala bildi. Quzeydese milli herekatin 1960-lardan ulusal edebiyatin ve kimlik hissinin sacaqlanib gullenmesine sebeb ola bildi, ve musteqilliyine yeniden qovusma oz ulusal dovletin ( nation state'in) yeniden qurmaga yer-yol hamarladi. Vetenin quzey hisesinde 150 illik herekatimiz oz dogma istiratijik sonuncuna vara bilmis olsada, guney hele mucadilede. Hele ortamizdan axan o sanli cayimiz Araz oregimizde, gozumuzun bebeginde ozgeler cizmasila sinir adlanib yara kimi cekilir. Hala hesret edebiyati qalaxlanir. Qocaman yasli nesillerimiz oz donemlerinde, zamanlari ve imkanlari olcusunde herekatimizi beslemisler ve yeni derinliklere goturmeye calismislar. Ornek icun Ulu babalarimiz Memmed Emin Resulzade ve Seyx Memmed Xiyabani ve yandaslarinin onderliklerinde yetisen herekat Mesrute dovrunden daha derrinliklere vara bilmis goruruk. 21 Azer herekati ve milli hokumetimiz rehmetli Mir Cefer Piseveri ve yandaslari onderliginde daha gelismis ve cagdas istek, arzu ve amaclari tus tutan bir miili herekat dovresile tanis oluruq. Bunlar tamamile dogaldir milli-ulusal herekatlarin tarixlerinde. Azerbaycan Turkunun bo gunku nesli tabi ki 60 il bundan once, ata babalarimizin ireli surduyu istek ve arzulardan, 60 illik daha derin ve gelismis bir ulusal herekat sergileyip, istek ve arzu seslendirmek ve amaclamaq ezmindedirler. Bunu bugun ulusal - milli herekatimizin metanetli davranisda ve seslendirdiyi isteklerde ayindinca izlemek olur. Bu nesil ata babalarin 150 illik milli herekatin ne derecede tekamulune agah olmasin gosterir . Bu agahlik ve tekamulu yeni nesil herekatcilarin emeile daha derinlik vermesine, igitlerimizin oten 20 ilde verdiyi vuqarli mucadilede gormek olur. Bunlari Ulu Babek Qalasinin toplantilarinda, Guney Azerbaycanin seher ve kendlerinin May 2006 herekatlarinda izlemek olur. Bu ulu milletin yenilmez ve qutsal balalarinin tutsaqlarda muqavimetinde, yenede sehidlerinin axan qanlarinda ve sokaqlarda mucadillerinde izlemek daha cox qolaydir. Bu neslin daha Azerbaycan Turkunun bir millet olub ve onun topraqlarinin bir butov olmasi ve oz topraqlarinda oz milli siyasi iredesile ozune hakim olub birge ve butov bir Azerbaycanda serefli, ve oz senine yarasan bir yasam surmsini, qalaksiyalardan gelmis istek, arzu ve inam kimi sanmir. Bu dogal haqlarini, 150 il mucadilenin ve verilen qanlarin ve canlarin mentiqsal ve edaletli bir sonucu kimi sanmaqda. Dunya bu neslin sesin esdmek ve bu milletin edaletli haqlarila uzlesib, anlasib, razilasib ve qebul edmek mecburiyetinde. Kimsenin haqinda veya topraqlarinda bu neslin ve bu milletin gozu yoxdur, yalniz ve yalniz oz toplaqlarinda insanca ve edaletli yasamaq ezmindedir. Bunun tesbit ve tetbiqne ve gerceklesmesinecen Azerbaycan Milli Herekati surecek ve mucadile verecek ve her doneminde daha derinlesib ve metinlesecek. Bunu tarixin ve milli azadliqlar, edalet ve hurriyet cabasnin bir dogal cebri kimi sanmaq ve qiymetlendirmek olar. 21 Azer herekati ve onun zirvesi Milli Hokumetimiz, Azerbaycan ulusal (milli) herekatinin surecinde sanli bir altun halqadir. Yasasin 21 Azer ve Milli hokumetimizin qutsal ve boyuk xatiresi. Ekin Altunbay10. 12. 2006