“Esen”: Erebce “Selâm” ile “Merhebâ” ve Farsca “Dorud”un Türkcesi

Méhran Baharlı

Selâm`ın kökeni: Selâm kelimesinin kökü Sémitik (Sâmi) Ş.M.L. kelimesidir. Bu kök bayrı Sâmi dillerinde barış anlamındadır. Sümérce’de var olan SİLİM kelimesi de bu kökenle ilgili olup, Sâmi dillerinden Akkadca’dan alıntıdır. Akkadca’da anlamı sağlam ve sağlıqlı olan Silim, ilk kez Sümérce’de Selâm ve Selâm vérmek anlamlarında işledilmişdir. Ken`ân büteminde (dininde) Şâlim, axşam qaranlığı Tanrısının adı idi.

Esen- Selâm, Merhebâ, Dorud: Selâm qarşılığında Türkcede géçmişde ve günümüzde Alqış, Yaxşılar (Altayca’da Cakşılar, Cakşılaş: Selâm, Cakşılaşmaq: Selâmlaşmaq) kimi çéşitli kelimeler qullanılmışdır. Ancaq bunların en uzun süre işlek olanı ve en yayqını Esen kelimesidir. Genel anlamda Selâm qarşılığı olan Esen dégisinin dışında, Türkcede günün çéşitli bölümlerine uyqun alqış ve tehiyyeler de vardır. Örneyin: Gün Aydın, İyi Axşamlar, Yaxşı Géceler, .....

Selâm anlamı daşıyan Esen dégisi ve törevleri bütün eski ve orta Türkce metinlerinde géçmekdedir. Bu kökenden Esenlemek (Selâmlamaq. Divan-i Luqat-i Türk), Esenlik (Selâm-Qaraxanlı Türkcesi), Esenlemek (Selâm vérmek), Esenleşmek (Selâmlaşmaq), Esen olsun (Selâm olsun, Eléykesselam, Selâm eléyk), Esengi (Kéf ehval), Esengilemek (Kéf ehval éylemek) anlamlarındadır.

Eski Türkül-Türkik dillerden Çağataycada bu dégi “Ésen” ve çağdaş Türkül dillerinden Qazaqca ve Qırqızcada “İsen” olaraq géçer. Quzéy doğu Türkül-Türkik dillerinden olan Altaycada da selâm anlamında olan “Ezen” dégisi vardır: Ezen (Esen, Selâm); Ezendeş (Selâm), Ezendeşmek (Selâmlaşmaq), Ezendeşdirmek (Selâmlaşdırmaq), Ezen bolzın (Esen olsun, xudâfiz, güle güle), Ezendik (Esenlik, Sağlıq). Xaqasca ve lehcelerinde (Saqay, Qoybal, Qaça, ...) Esen dégisi “İzen”, “Ézen” ve “Ezen” biçimlerindedir: İzen (Selam), İzen Pérmek (Esen vérmek, Selâm vémek), İzennemek (Esenlemek, Selâm vérmek), İzenneşmek (Esenleşmek, Selâmlaşmaq), Ezende (Gelecek görüşe dek; indilik, gelecek ile dek).

İlkin anlam: Sağ, Sağlam: Esen dégisinin ilkin anlamı sağ, sağlam, sağlıqlı, sağıt, selâmet, belâdan qorunmuş, âfiyet, güven …. dir (Divan-i Luqat-i Türk, Qutadqu bilik, Kitab-i Lisan-i El-etrak Ebu Heyyan, Kitab-i Mecmu-i Tercüman-i Türki ve Ecemi ve Moğuli, Kitab-i Dede Qorqut, Lehce-yi Osmani, Qamus-i Türki, Qises ül-Enbiya Rebğuzi, Lüqet-i Çağatay ve Osmani Şeyx Osman Efendi, ….). Örneyin. Siz öz uluşunuzqa esen ötgeysiz (Siz öz ulusunuzdan esen ötersiniz-géçersiniz), Iraqdakı kişi esen yanmaz (Iraqdakı-uzaqdakı kişi esen qayıtmaz), Esen mi sen? (Esen misin?), Esen Énç tirilgil (Esen ve dinc dirilgil-yaşa), Esen bol (Esen ol, Qutadqu bilik).

Éyni ulamda (ķatéqoride) bu dégi ve bileşikler de vardır: Eselik (sağ, sâlim, selâmet, Kitab-i idrak-i lisan-i Eletrak), Esenlik (sağlıq, xéyir dua- Osmanlı, Kitab-i Beluqat-i muştaq fi luqat-i el-etrak ve el-qıfcaq, Ettühef üzzekiyye fi luqat il-Türkiyye, Kitab-i İdrak-i lisan-i el-etrak Ebu Heyyan, Qises ül-enbiya Rebğuzi), Esenlik tilese (Esenlik dilese), Esen tükel (sağlam ve bütöv), Esenin (sağlıqla), Esenin bardamaz, Esenin keltemez, (Esenlikle vardıq, Esenlikle geldik), Sağ varsa, esen gelse (Kitab-i Dede Qorqut), Esengi (sağlığın qorunması, güvence, güvenlik. Qamaq Tengri yériñe esengisin bérdi: hamı Tanrılara esengisini –öz güvenliyini vérdi), Esengi (Esenlemek), Esengi-Ögrünçü (Güvenlik ve néşe), Esengi bitig (Güvence mektubu, Emânetnâme), Esengilik-Énçgilik (Esenlik-dinclik), ….

Esen kelimesi bugün de bir sıra lehcelerde ilkin sağlam ve sağlıqlı anlamlarında işledilir. Örneyin Rumélide: Urdular suyun ılıdı, Kavm-u kardaş cümle geldi; Esen kalsın kavm-u kardaş, Allah sana sundum elim.

Xudâhâfiz anlamında: Esen dégisi eskilerde ayrılırken söylenen véda`laşma alqışı, emânetde qalma dileyi, Tanrıya tapşırma ve Farsca Xodâhâféz terkibinin qarşılığı olaraq da işledilmişdir. Esenleşmek`in véda`laşmaq anlamında qullanılması daha çox Rumélide yayqın idi. Turan ve Türkistanda ise bu amac üçün “Xoşlaşmaq” işledilmişdir: Esenleşmek (Esenlik dilemek, véda`laşmaq, véda` étmek- Kitab-i Mecmu-i Tercüman-i Türki ve Ecemi ve Moğuli), Esenlemek (Véda` étmek, Véda`laşmaq- Kitab-i İdrak-i Lisan-i el-etrak, Lehce-yi Osmani-Ruméli), Esenleşmek (Véda`laşmaq, Osmanlı-Ruméli), Xaqanlı Türkcesinden: Esenleşdi erke yitiglik tili (İyitlik dili erle esenleşdi, genclik dili kişiden véda`laşdı), Esen qal (Xoşca qal)

Moğolcada: Esen dégisi ilkin anlamlarında Moğolcada da vardır: Esen (sağlıqlı, sağlığı iyi, sessizlik, rahat, dinclik, huzur), Esenlik, Esenimek (sağlıq veya gücünü yéniden qazanmaq, esenliye qavışmaq, iyileşmek, doğrulmaq), Moğol lehcelerinde “Ezen” biçimi ve buradan Ezendeşmek, Ezendeşdirmek, Ezendik, Ezender, … törevleri ortaya çıxmışdır.

Esnemek ve Esikmek fé`lleri: Farscası xemyâzé kéşiden olan Esnemek fé`li de éyni kökendendir. Esnemek éyleminde ağızı açaraq eng, çene ve üz qaslarını germekle yorqunluğu gidermek, sağlıq ve gücünü yéniden qazanmaq anlamları saxlıdır. İnsan esnedikden sonra daha diri olup, özünü daha sağlıqlı hiss éder. Esnemek fé`li Esen kökü artı –e sonekinden yapılmışdır. Esen-Esenemek-Esnemek. –e soneki addan fé`l yapan çox eski Türkce bir ekdir: (Boş-Boşamaq, Qan-Qanamaq, Oyun-Oynamaq, Dil-Dilemek, Ut-Utamaq, Ad-Adamaq, Beniz-Benizemek, Yaş-Yaşamaq, Uğur-Uğramaq, Uz-Uzamaq, …..). Esikmek fé`li ise Azerbaycan Réspubliķasının Gedebey bölgesinde işlenen bir kelimedir ve anlamı dirçelmek, ete qana gelmek, sağlam ve şişmanlaşmaqdır.

Yérge (Coğrâfi) adlarda: Esen dégisi Günéy Azerbaycanda bir sıra Türk yérge adların yapımında da, örneyin Günéy Azerbaycan’ın Esenova Yasıken (Hesen âbâd Yasu kend- bugün Kürdüstan ostanında) şeherinin adında işledilmişdir. Azerbaycan, İran ve Türkiyede eskiden bir çox yér adında olan “Esen” kelimesi benzediyi üçün daha sonralar Erebce “Hesen” ile deyişdirilmişdir. Bunlar qoşuqda da bu benzerliklerinden dolayı uyaq olaraq işledilmiş: “Geliben Sıvasa ol Uzun Hesen, Zülüm qılmış, qala mı onda Esen?”-Enveri, ya da “Ulu évladının adı Hesen`dir, Mühibb-i Âl olan oddan esendir”, Fezâyil. Bugün Hemedan ostanında yérleşen “Ezenderiyan” şeherinin adı da lehcelerde Esenlerin söyleniş biçimi olan “Ezender” kökenindendir.

Farsca Âsân Kelimesi: Türkce “Esen” kelimesi ile Farsca “Âsân” kelimesi arasında belli yapısal ve anlamsal benzerlikler ve qısıtlı örtüşmeler var olsa da, bunlar éyni veya kökdeş kelimeler déyildirler.

Öneri: Türkce “Esen” kelimesi ve törevleri “Esenler”, “Esen olsun”, “Esenlik”, “Esenleş” Farsca “Dorud” ve Erebce “Merhebâ” qarşılığıdır. Selâm qavramı dilde en çox işlerliyi olan qavramlardan biridir. Bundan dolayı onun yérine Türkce Esen kelimesini işlederek Türkceleşdirilmesi dilimize ve Türk xalqının günlük yaşamına Türkce bir hava vérmekde son kerte önemli ve yararlı bir addım olabiler.

Farsa Türkce qısa sözlük:

سلام: Esen, Esenlik, Esenler, Esenleş

درود:  Esen, Esenlik, Esenler, Esenleş

سلام عليكم: Esen olsun

عليكم السلام: Esen olsun

سلام دادن: Esenlemek

درود فرستادن: Esenlemek

سلام كردن: Esenlemek  

سلام دادن به همديگر: Esenleşmek

آرزوي سلامتي كردن: Esenlemek

احوال پرسي: Esengi       

احوالپرسي كردن: Esengilemek, Esengileşmek

سلامت: Esenlik, Sağlıq

صحت: Esenlik, Sağlıq

سالم: Sağlam, Esen  

تندرست: Sağlam, Esen

صحيح و سالم: Esen Tükel

به سلامتي: Esenin

خير پيش: Esen qal

فعلا (تا ديدار آينده): Esende

Türkce-Farsca qısa sözlük

Esnemek: خميازه كشيدن

Esen olsun: سلام عليكم، عليك السلام

Esen Tükel: صحيح و سالم

Esen qal: به سلامت، خير پيش

Esen vérmek: سلام دادن

Esen: سلام، درود، مرحبا، سالم، تندرست

Esende: فعلا، تا ديدار بعدي، خداحافظ

Esengi: احوالپرسي

Esengileşmek:احوالپرسي كردن از همديگر

Esengilemek: احوالپرسي كردن

Esenler: سلام، درود، سلامها، دوردها

Esenleş: سلام، درود، مرحبا

Esenleşmek: سلام دادن به همديگر

Esenlemek: سلام دادن، سلام كردن، درود فرستادن

Esenlik: سلام، درود، سلامتي

Esenin: به سلامتي

Esikmek: فربه شدن

Sağlam: سالم، تندرست

Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/

http://elobaoymaqlarimiz.blogspot.com/

http://demoqrafi.blogspot.com/
http://tomarlar.blogspot.com/

http://xatun.blogspot.com/