Méhran Baharlı
2011
Sözümüz
Dil ve
gerçekliyin qarşılıqlı étgileşimi
Düşünce ve
dünyanı alqılayış ile davranışlarımız dille biçimlendiyi kimi, dilin özü de
bunlardan sürekli olaraq étgilenmekdedir. Gerçeklik durmadan dili étgileyir ve
dil de aralıqsız yéni gerçeklik yaradır. Başqa bir déyişle dil hem var olan
gerçekleri yansıdır, hem de béyinde yéni ve başqa gerçekliyin oluşumuna qatqıda
bulunur. Bundan dolayı dilin deyişmesi gerçekliyin deyişmesi démek olduğu kimi,
gerçeklik deyişince de dil deyişmiş olur.
Dil qonusu
féminizm çalışmalarında özüne merkezi bir yér édinmişdir. Toplumların her
alanında ve bu arada gelenekler, bütem (din), yasalar, ortal (médiya),
görksözde (edebiyat), .... ) olduğu kimi, dilde de qadına qarşı ayrımçılıq
vardır. Qadın, dil aracılığı ile de ayrımçılığa uğrayıp basqı altında tutulur.
Hetta dil, qadına qarşı ataerkil bir düşüngenin (idéolojinin) güclü aracına çévrilebiler.
Bir toplumun
dili incelenerek o toplumun cinsiyetlere baxışları, onlara biçdikleri oynamlar
(rollar), güc dağılımı ve toplumun önyarqıları gözlemlenebiler. Dildeki
déyimler bu qonuda çox önemli ipucu ve qaynağı oluşdururlar. Eril (müzekker)
dil, erkeyi norm olaraq alır ve qadını görünmez qılır. Bunun da ötesinde, var
olan dil düzeni (sistémi), görksöz, atasözleri, arqo, söyüşler, günlük qonuşma
dili ve ortal aracılığı ile qadın ve onun éşelliyini (cinselliyini) aşağılayır,
qadını gücün (mecburi) oynamlara (rollara) soxur. Eril dil qadına qarşı
saldırqan bir dildir.
Dil tekce
bizim néce düşündüyümüzü yansıtmır, éyni anda o bizim néce düşündüyümüze biçim
de vérir. Dil üzerindeki erkek hakimiyeti yalnız düşünceni déyil, gerçekliyi de
biçimlendirir. Bunun dildemli (mentiqli) sonucu olaraq, dili dénetlemek
(kontrol étmek), düşünceleri de dénetlemekdir. Qadınları aşağılayan ve
silikleşdiren dégi (kelme) ve ya déyimlerin sürekli olaraq qullanılması,
qadınların gerçekden de aşağılıq ve silik olduğu varsayım ve inancını
béyinlerde yérleşdirir. Bu da zamanla ayrımçı ve cinsiyetçi toplumların
yaranmasıyla sonuclanır. Bundan dolayı éşéyçi (cinsiyetçi-séxist) bir dil,
tözlü (radikal) bir biçimde arıtlanaraq yéniden yapılandırılmalı ve gerekirse
yéni derim (términ) ve dégiler (kelmeler) töredilerek cinsiyetler açısından
yansız (nötr) ve qapsayıcı (inclusivé) bir dil durumuna getirilmelidir.
Éşéyçi
(cinsiyetçi) diller ve ekincler (kültürler)
İngilizce ve
bir néçe dil istisna olmaq üzere Hind avropa dil oğuşu (âilesi), habéle Sâmi
dilleri dilbilgisi açısından cinsiyetçidirler. Ural Altay dilleri ise
dilbilgisi açısından déyil, ancaq sözcük, déyim ve ataanasözleri yönlerinden
cinsiyetçidirler. Altay dillerinden olan Türkcede üçüncü şexs tekil adılında
(zemirinde) dişi ve erkek üçün ayrı sözcükler yoxdur ve bunların her ikisi tek
O adılı ile anlatılır. Bu nedenle Türkce dilbilgisi açısından cinsiyetçi diller
arasında sayılmaz.
Türkcenin
dilbilgisi açısından cinsiyetçi olmamasına qarşın, Türk ekinci (kültürü)
özellikle İslam bütemi (dini) ve Tacik – Deri - Fars dünyasıyla tanışdıqdan
sonra ataerkil bir yapıya yiye (sâhib) olmuşdur. Bu ve başqa bir sıra
nedenlerden dolayı günümüz Türkcesi cinsiyetçi ve qadını ikincil gören öyelerle
(unsurlarla) doludur.
Azerbaycan
Türkcesine gelince, gözlemlenen maraqlı bir olqu daha vardır. O da, cinsiyetçi
dili qullanmada iki aşırı yönetgil (siyâsi) uc sayılan kökdendinçi İslamçılarla
qatı komunistler arasında önemli bir ferqin olmadığıdır. Bunların ikisi de
cinsiyetçi dil qullanma ve bu alanda tutuculuq ve gelenekçilik baxımlarından
bir birine çox benzemekdedirler. Eslinde Quzéy Azerbaycanın aşırı cinsiyetçi
olan resmi-edebi dili Azerbaycancanın, böyük ölçüde Sovyét dönemi komunist
yönetiminin ürünü olduğu, bu açıdan olduqca anlamlı bir oluntudur (fénoméndir).
Türkcemizde
qadın ve erkek ayrımçılığı ve cinsiyetçi anlayışın yansımaları
Bu yazqada
(meqâlede) ayrıntılara girmeden Türkcemizin cinsiyetçi boyut ve yönleri ve
ardında onun cinsiyetçilikden arınmasının néçe yoluna deyinmişem. Doğalın
(elbette) yéni dil ve yéni gerçeklikler yaratmaq, uzun ve yorucu bir sürecdir.
Menim amacım da bunları yapmaq déyildir. Amacım bu qonuya diqqetleri çekmek ve
duyarlılıq yaratmaq yolunda ilk addımı atmaqdır.
Bu
doğrultuda Azerbaycan Türkcesinde cinsiyetçi anlatımları aşağıda toparlamışam.
Bunları néçe bölüme ayırmaq olar:
Qadını yox
sayan ve görmez qılan eril anlatımlar (ifâdeler),
Qadını
cinsel bir nesne gösteren anlatımlar,
Qadını
erkeyin sâhib olması ve dénetlemesi gereken bir nesne gösteren anlatımlar,
Qadını,
ağlı, séçim ve zévqleri ile cinsenlliyini kiçimseyip aşağılayan anlatımlar,
Qadını belli
oynamlara (rollara) soxan anlatımlar,
Qadın ve
erkek üzerinden ikilikler sunaraq cinsiyetçilik yapan anlatımlar,
Qadın
vurqusu yaparaq qadını ötekileşdiren anlatımlar,
Qadını
çéşitli kimliklere yansıdaraq cinsiyetçilik yapan anlatımlar,
Erkek
üzerinden cinsiyetçilik yaradan anlatımlar,
Qadın ve
erkek oynamlarını (rollarını) ayıran anlatımlar,
Erkeyi
ucaldaraq ve öyerek cinsiyetçilik yapan anlatımlar,
Xitab étdiyi
cinsiyet baxımından eril olan anlatımlar
vs.
Adam (Adam
öldürme, adam başına doktor, ...): Qadın, köken olaraq erkeyi anlatan (ifâde
éden) Adam kelmesinin içinde yér almayıp, onun tanımı dışında qalmaqdadır.
Günümüzde ise Adam kelmesinin hem insan hem erkek anlamında olması, qadının
varlığını silikleşdirmiş ve yox saymışdır.
Adam olmaq,
adam kimi, adam yérine qoymaq, adam saymaq, adam éylemek, ...: Bu déyimlerde
erkek anlamında olan adam kelmesi qadının varlığını silikleşdirmiş ve yox
saymışdır. Buna ek olaraq buradakı Adam`lı anlatımlarin hamısı olumlu anlamlar
içermekde, erkekliyi öyerek ucaldıp alqışlamaqda ve bu üstün özelliklerin
erkeklere âid olduğu kimi gizli anlamlar daşımaqdadır.
Oğlu
(insanoğlu, ...): Bu kelmenin daşıdığı açıq anlam, qadınları da içerecek
biçimde qullanılmasına izin vérmir. Burada da qadının silikleşmesi ve yox
sayılması söz qonusudur.
Soyadlarda
-oğlu eki: Oğlu ile biten soyadları, oğuşun (âilenin) bütün uşaqlarının erkek
olduqları ve aralarında dişi bir uşağın olmadığı izlenimini vérir. Burada
qadının görmezden gelinmesi ve yox sayılması söz qonusudur.
Ata (atayurd,
ata yâdigarı, atadan qalma): Bunlar eski ve bayrı (bastan) insanları anlatmaq
üçün işledilir. Ancaq gerçekde yalnız erkekleri anlatır (ifâde édir). Bu
anlatımlar qadınları görmezden gelen ve yox sayan bir anlayışın yansıtmasıdır.
Atalarsözü:
Bu déyim, sankı bütün söylenen ve géçmişden günümüze gelen sözleri erkekler
söylemiş, bu alanda ne varsa hamısını erkekler üretmişdir ve bunların ortaya
çıxarılmasında qadınların héç bir oynamı olmamışdır izlenimi yaradır. Bu dildem
(mentiq), qadınların yox sayılması ve görmezden gelinmesi yolu ile
cinsiyetçilik yapma örneyidir.
Er, Eri:
Eski Türkcede er sözü bütünüyle erkek anlamındadır, ancaq eski zamanlardan beri
Türk kültüründe insan anlamında da qullanılmışdır. Boy ve oymaq adlarında
(Xezer, Ağaceri) er sözü kitleni temsil éder ve bu kitle yalnız erkeklerden
oluşur izlenimini yaradır. Bu da qadını yox sayan cinsiyetçi bir anlayışın dile
yansımasıdır.
Sözünün eri,
Eren (évliya), Erdem (fezilet): Erkek anlamında olan er kökünden yapılmış bu
kimi anlatımlarda er bölümü, qadını görünmez yapır. Ayrıca bu déyim ve dégiler,
ere olumlu anlamlar yükleyerek, erkeyi ucaldıp alqışlayır ve bu meziyetlerin
yalnız erkeklere âid olduğu gizli anlamını daşımaqdadırlar.
Kişilik: Bu
kelme kişi olma durumu ve kişice davranış, igitlik anlamlarındadır. İgitlik
anlamı erkeye öygünün dilsel bir yansımasıdır (Kişinin yanında baş kəsərlər.
Kişi tüpürdüyünü yalamaz. Kişinin sözü bir olar. Kişi kimi ol, qorxaq olma.
Kişi kimi söz vér, ...).
Kişi
qéyrətli qadın: Türk ataanasözlerinde üstün özelliklerin erkeklerin tekelinde
olduğu düşüncesi köklü olup geniş yér almaqdadır. O denli ki bir insanı
yüksəltmək istərkən onu erkeye, alçaltmaq istərkən de qadına bənzətmek gerekli
ve yéterlidir. Kişi qéyretli qadın örneyinde olduğu kimi, bir sıra olumlu
sanılan sifetler qadınlara isnad édilende bile, bu iş onları erkeklere
benzederek yapılır.
Merdâne,
Nâmerd, Cömerd, Merd-i merdâne....: Farscadan alıntı olaraq Türkceye giren bu
kelmeler özlerinde tam bir ortaçağ cinsiyetçi anlayışı yansıdırlar. Farsca Merd
(Er) kelmesinin kömeyi ile yapılmış bu déyimlerin hamısı, erkeyin üstün
özelliklerini vurqulayırlar. Bu anlatımlarda olumlu anlam daşıyan Merd bölümü,
bu özelliklere sâhib olanlar arasında qadını görünmez yapmaqdadır. Bu déyimler
ayrıca erkeyi ucaldıp alqışlayaraq, kişice davranış, igidlik ve eli açıqlıq
kimi üstünlüktlerin, yalnız erkeklere âid olduğu gizli anlamını
daşımaqdadırlar. Bu kelmeler erkeye öygünün dilsel yansıması ve erkekleri
ucaldaraq dilde cinsiyetçilik yapmanın örneyidirler.
Arvat: Eski
Türkcedeki Uraqat kelmesinin deyişgesi olan Arvat kelmesi, qadın anlamında
olup, er veya kişinin qarşılığıdır. Arvat sözü ilk başda yansız bir kelme iken
daha sonralar ona olumsuz çağrışımlar yüklenmiş ve qullanılması qaçınılır
olmuşdur. Günümüz Türkcesinde- özellikle Quzéy Azerbaycan ve Türkiyede- arvat
aşağılama sözcüyü olaraq görülür ve çekinilmesi gereken, ayıb ve arqo bir kelme
diye alqılanır. Oysa erkekler haqqında işledilen Er ve ya Kişi kelmeleri béle
olumsuz anlamlar daşımamaqdadırlar. Bugün Arvat yérine daha nezaketli ve kibar
olduğu sanılan Qadın ve Türkiyede Bayan kelmeleri qullanılmaya başlanmışdır.
Arvat kimi
ağlamaq: Qadının zeyif olduğunu vurqulayır. Bu kimi anlatımlar genelde
erkekleri aşağılamaq ve kiçik düşürmek üçün qullanılır. Çünkü eril cinsiyetçi
dildeminde (mentiqinde) qadın ve qadın kimi olmaq, aşağı ve alçaq olmaqla
éşitdir. Bu déyim, qadın ve erkek rollarını ayıran, qadını belli bir rola soxan
ve qadınları aşağılayan anlatım örneyidir.
Arvad kimi
dır dır, Arvad kimi söz gəzdirmək, Arvat kimi dalca danışmaq, ...: Bu
anlatımlar qadını aşağılayan ve belli düşük düzéyli ve olumsuz davranışları
qadınlara mal éden anlatımlardır. Oysa dilimizde (kişi kimi) déyimini içeren
anlatımlar, haqqında işledilen şexsi öymek ve ucaltmaq üçün qullanılır. Örneyin
(kişi kimi qadın) anlatımı, qadının güclü ve bécerikli anlamında olup öygünü
belirtmekdedir.
Arvat hamamı:
Hamının birden danışması ve çox gürültülü yér anlamındadır. Burada qadınların
gereksiz, çox ve yüksek sesle qonuşma imajı yaradılır. Oysa dilimizde bu
anlamda kişi hamamı déyimi yoxdur.
Qız: Bu
kelmenin anlamlarından biri cinsel ilişkide bulunmamış dişi veya bâkiredir.
Burada cinsel ilişkide bulunmuş ve bulunmamış dişiler üçün iki ayrı kelmenin
varlığı (qız, qadın) görülür. Oysa erkekler üçün béle bir ayırım yoxdur. Bu
ifâde, qadını cinsel bir nesne olaraq sunan cinsiyetçi bir anlatımdır.
Qız almaq,
qız vérmek, qız istemek, arvat almaq, ere vérmek: Türkcemizde bunların
qarşılığı olacaq oğlan almaq, oğlan vérmek, oğlan istemek, qıza vérmek, ....
déyimleri yoxdur. Bu déyimler, qızın alınıp vérilen bir nesne, deyiş toxuş
édilebilir bir arac olduğunu gösterir, qadını erkekler terefinden sâhib olunan
bir nesne olaraq sunur.
Turşamış
qız, évde qalmış qız: Bu kimi déyimler istenilmeyen, yéylenmeyen qızlar üçün
işledilir. Oysa Türkcemizde erkekler üçün bunların qarşılığı yoxdur. Çünkü Türk
toplumun gözünde subay qalmış bir erkeyin aşağılanası ve utanılacaq bir yanı
yoxdur.
Qız
qandırmaq, Qız tavlamaq: Bu iki déyim eski Türkcede qandırmaq (birini yaxşıca
ve doyurucu biçimde başa salmaq) ve tablamaq (râzi étmek) anlamlarında olan
mesderlerden yapılmışdır. Ancaq bu mesderler bugün ilkin anlamlarını itirerek,
aldatmaq anlamını qazanmışlardır. Bu durumda günümüzdeki qullanımları qızları
cinsel nesne olaraq ve qolayca aldatılacaq kimseler olaraq tesvir étdiyinden
dolayı, cinsiyetçi déyimlerdirler.
Qız kimi téz
inciyen, burcudan, ... : Bu kimi qullanımlar (Qız kimi qorxaq, qız kimi
burcudursan, téz inciyen qız kimi olmusan, ...) genelde erkekleri kiçimsemek ve
aşağılamaq üçün qullanılan anlatımlardır. Sankı erkekler üçün aşağılanmanın
yolu, qız kimi olmaq ve davranmaqdan géçer.
Qız kimi
teze: Bir nesneni tanımlamaq üçün qullanılan (qız kimi maşın almışam, qız kimi
tep teze, ...) anlamı, sözü édilen nesnenin el deymemiş ve yéni oluşudur. Bu
déyim qadının dış görünüşü ve cinselliyini çağrışdırır.
Qadın incə
varlıqdır: Qadınlar haqqında söylenen ince kimi sözlerin, ilk baxışda olumlu
bir anlam daşıdıqları düşünülebilir. Ancaq bu anlatımı qullanan erkeklerin çoxu
béle bir sözün özlerinin haqqında söylenmesini kesinlikle istəməz.
Év xanımı,
hayat qadını: Bu anlatımlar qadınları belli rollara soxur ve bu kimliklerle
qadınlıq arasında bağ qurur. Bundan dolayı da bu déyimlerin erkekler üçün
qarşılığı yoxdur.
Bacı: Bir
erkek bir qadına Bacı diye xetab éderken, ona men sene bacım gözüyle baxıram ve
seni qadın olaraq görmürem démiş olur. Bu da qadına bacı diye xetab éden
erkeyin gözünde qadınların cinsel bir nesne olduqlarını ve onun da sözü géden
qadına bir cinsel nesne olaraq baxdığını, ancaq béle bir niyyeti olmadığını
anlatmış olur.
Ata ocağı,
Dede malı, atababa qebristanlığı, baba évi: Bu anlatımlar ékonomik gücün atada
ve babanın évin sâhibi ve başçısı olduğu düşüncesinin sonucudur. Bunlar
ortaçağdan qalma qadının yox sayılma anlayışının dilde yansımalarıdır.
Dévlet
adamı, iş adamı, ...: Bu kimi anlatımlar qadının iş dünyası, ékonomi, yönetgi
(siyâset) kimi belli alanların dışında olduğu ve doğa ya da oynamından
(rolundan) dolayı bu alanlarda yér alamayacağını içerir. Ek olaraq, bu
alanların erkek alanları olduğu ve gücün tekce erkeyin elinde olabileceyine
vurqu yapır.
Atabeylik
qurumu, teriqet dedesi, bir düşüncenin babası, Bey balası yérde qalmaz, ...: Bu
kimi anlatımlar qadınların öteyin (târixin) içinde görmezden gelindiyi ve yox
sayıldıqlarını qanıtlayır.
Refiqe,
Müellime, Şâire, Reqqâse, Aktris ... : Bu anlatımlar daha çox Quzéy
Azerbaycanın tuğralı (resmi) ve görkül (edebi) dilinde işlekdirler. Çoxu
Erebceden alınma bu sözcükler, Türkcede yéri olmamasına qarşın, ilgili alanları
eril ve dişil diye ikiye ayıraraq cinsiyetçilik yapır. Bu kelmeler qadınların
ilgili alanlarda olmasının az görülür ya da maraqlı olduğu izlenimini
oyandırır.
Qadın
tâcirleri; Qoca, qadın, uşaq démeden, ..: Bu kimi déyimler qadınların erkeklere
göre ikincillik ve zeyifliyi îma édir.
Ana üreyi,
Analıq vurqusu, ...: Bunlar qadın ve erkek rollarını ayıraraq cinsiyetçilik
yaradan anlatımlardır. Günéy ve Quzéy Azerbaycanda İslami dinçi ve komunist
görksözün (edebiyatın) qadının analıq görevine vurqu yapması, bu düşüngelerin
(idéolojilerin) baxışına uyqun olaraq, bunların qadının esli işi ve özellikleri
olduğu düşüncesini yérleşdirmek istemeleri ile ilgilidir.
Vefâlı
qadın, ana bacı nâmusu, iffetli arvat: Bu anlatımlar qadını en uc biçimde
cinsel bir nesne olaraq gösteren, bunların açığa vurulmasının ise ayıb olduğunu
söyleyen anlatımlardır. Bu kimi anlatımlar, onları qullananların, özellikle
İslamçı dinçi ve komunist edebiyatın qadının cinselliyini aşırı derecede
önemsendiyini gösterir.
Qadın
haqları: Bu kimi anlatımlar dişilik ve qadına vurqu yaparaq onu ötekileşdirir.
Qardaş ölke,
heye qardaş, qardaş şeher: Bu kimi anlatımlar xetâb étdikleri cinsiyet
baxımından erildirler.
Şaxta Baba: Yansız
bir kelme yérine Sovyét Azerbaycanında Ruscadan doğrudan çéviri yoluyla
üretilmiş bu eril kelmenin (Türkmenistanda Aýaz Baba, Tatarıstanda Qış Babay,
Özbekistanda Qor Bobo, Türkiyede Noél Baba), o dönem komunist yönetimde dilde
cinsiyetçi anlayışın varlığının qanıtı olaraq deyerlendirilmişdir.
Qocalmaq,
qarımaq: Eski Türkcede yaşlanmaq qarşılığında bu iki kelme var idi. Bu durum,
qadın ve erkek üzerinden ikilik sunaraq dilde cinsiyetçiliyin örneyi idi. Bugün
qarımaq mesderi unutularaq yérini böyük ölçüde, her iki cins üçün, qocalmaq
mesderi almışdır. İlk başda yalnız erkekler üçün işledilen qocalmaq`ın bugün
qadınlar üçün de işledilmesi, dilde qadınların varlığını görmezden gelme ve
silikleşdirmenin örneyidir.
Arvatbaz,
Qadınperest: Bu kimi anlatımlar qadını erkeklerce éylenmek üçün qullanılan
cinsel bir nesne olaraq gösterir.
Yosma,
Cında, Qehbe: Qadınların cinselliyini öne çıxardan, onları belli olumsuz
rollara iten bu kimi anlatımların erkek qarşılıqları yoxdur. Qadınlara özgü
olan bu dégiler, aşağılama amaclı söyüş olaraq da qullanılır.
Söyüşler
(Oğraş, gic dıllaq, M-Sözü): Türkcemizde söyüşlerin önemli bir bölümü qadınlara
qarşı cinsiyetçilik içerir. Qadınların cinselliyini öne çıxardan ve alçaq sayan
bu söyüşler, genelde erkekleri aşağılamaq üçün işledilir ve qadınlara vérilen
rollar (Oğraş: anasını veya bacısını fâhişe éden adam anlamında), veya
qadınların gövde ve cinsel orqanları ile ilgilidir (Gic Dıllaq: hereketini
bilmeyen, danışığını itiren adam anlamında, ya da M-Sözü: Burada qadın cinsel
orqanının adı tek başına söyüş olaraq işledilir). Bu kimi söyüşler en aşağılıq
ve en deyersiz sayılanı gösterirler.
S-Sözü:
Türkcede erkek ve qadının cinsel birleşmesi anlamında olan mesder (S-Sözü),
erkeyin cinsel orqanının adından töremişdir. Qadın ve erkeyin cinsel
birleşmesini ortaqlaşa gerçekleşdirilen bir éylem déyil de, yalnız erkeye
bağlayan ve qadını yox sayan ve görmezden gelen bu déyim, bütünüyle ve aşırı
derecede cinsiyetçi bir anlayışdır. Oysa örneyin İngilizcede bu mesderin
qarşılığı olan F-Word, erkeyin cinsel orqanı adından yapılmamışdır ve iki cins
açısından yansız ve qapsayıcıdır. Zâten Türkcede cinsel éylemle ilgili var olan
kelmelerin hamısına yaxını erkek deyişgesidir (variyantıdır) ve bunların qadın
qarşılığı yoxdur. Örneyin masturbasyonun Azerbaycan Türkcesinde néçe erkek
deyişgesi varken, bunların qadın deyişgesi yoxdur. S-Sözü`nün dir`li biçimi,
ayrıca söyüş olaraq da qullanılır. Erkil cinsiyetçi anlayışın buradakı dildeyi
(istidlalı) béledir: Séks éyleminde qadın édilgen olandır. Bir erkeyin séks
éyleminde qadın qonumunda olması ölümle éşitdir.
Cinsiyeçti
anlayışlı bir néçe ataanasözü:
-Kéçme
nâmərd körpüsünden, qoy aparsın sél seni: Burada erkeyin igitce davranış,
bahadırlıq ve eli açıqlıq kimi üstün özellikleri vurqulanır. Bu ataanasözü
erkeyi ucaldıp alqışlayaraq, sözü édilen meziyetlerin, yalnız erkeklere âid
olduğu, merd olmayanın (nâmerdlerin ve bu arada qadınların) béle üstün
özelliklere yiye olamayacağı gizli anlamını daşımaqdadır. Qadını görünmez qılan
bu kimi déyimler, erkeye öygünün dilsel yansıması ve erkekleri ucaldaraq dilde
cinsiyetçilik yapmanın örneyidirler.
-Arvat sözüne baxan arvatdan eskikdir.
Arvadın yaxşısına da le`net, pisine de: Burada qadınlar kötü ve eskik varlıqlar
olaraq gösterilir, qadın, ağlı ve davranışı aşağılanır.
-Er atanı él atar, er tutanı él tutar: Burada
qadının tekce éş olaraq, o da yalnız erine uyması ve onun terefinden qebul
görmesi durumunda deyeri olduğu söylenir.
-Qızı öz xoşuna qoysan, ya aşığa géder
ya zırnaçıya: Qadın ağlı ve cinselliyi her alanda aşağılanmış ve
dénetlenmişdir. Burada da qızlar ağılsız ve erkekler terefinden yönlendirme ve
dénetlenmeye möhtac kimseler olaraq gösterilir.
-Qızını döymeyen dizini döyer: Burada
qızların öz us (ağıl) ve anlaqları (idrakları) olmadığı, erkekleri terefinden
yönetilip dénetlenmeli olduqları, ayrıca onlara qarşı şiddet qullanılması
gerekdiyi düşüncesi yérleşdirilir.
-Qızıvı ite de vérsen aldadıpsan:
Burada qız uşağın deyersiz olduğu ve bir an önce ondan qurtulması gerekdiyi
söylenir. Qız, itle éyni cergeye yérleşdirerek héyvanlaşdırılır.
-Qarının zülfü ağ olar, üreyi qara:
Qarı kelmesinde bir çéşit qabalıq ve gobudluq vardır. Burada ayrıca daha
déneyimli olan yaşlı (qarıların), dul vs. qadınların erkeklerin onlardan umduğu
rolları yérine getirmeyen, ard niyyetli ve saldırqan olduqları düşüncesi vardır.
-Arvada dişivi saydırma, İt ile arvada
é`tibar yoxdur: Burada qadının güvenilmez olduğu söylenir ve héyvan düzéyine
düşürülerek aşağılanır.
-Arvat malı, baş toxmağı: Burada
ékonomik alanın qadına âid olmadığı, qadının özüne âid malı olsa bile, bunun
héç bir yarar sağlamadığı ve sadece baş ağrısı olduğu iddia édilir.
-Ağlarsa
anam ağlar, qalanı yalan ağlar: Bu atasözü erkeklerin ağlamasının olumlu
qarşılanmadığı bir toplumda ağlamanın qadınlara (analara) yaraşdığını söylemesi
açısından maraqlıdır.
Cinsler
arası daha yansız (nötr) ve qapsayıcı (inclusive) bir Türkceye doğru
Türkcemizdeki
cinsiyetçi anlatımların varlığı, toplumda qadının ikinciliyine ve
ötekileşme-özgeleşmesi ile sonuclanır. Doğalın (elbette) durumu abartmağa da
gerek yoxdur. Türk dili ve Azerbaycan kültürü Fars dili ve Farsistan kültürü
ile qarşılaşdırılanda çox daha az cinsiyetçi ve cinsler açıdan ayrımçıdır.
Ancaq bu da bir gerçekdir ki artıq dilimiz qadın-erkek ayrımçılığını yansıdan
öyeler ve cinsiyetçi anlayışın tortularından arınıp daha ileri bir düzéy ve
yénicil ölçüne (modérn istandarda) qavuşmalıdır. Çünkü dilimiz cinsiyetler
arası ayrımçılıq ve önyarqılardan qurtulduqca, xalqımız da özgürleşecekdir:
1-Atasözleri
ifâdesi yérine, eski metin veya lehcelerimizden hikmetli söz anlamında olan
Bögüşlü Söz kimi yansız bir kelme bulunmalı, ya da en azından her iki cinsi
qapsayan Ataanasözü kimi yéni bir déyim işledilmelidir.
2-Ataanasözünde
qadınları kiçimseyen, qadınları âciz, aşağı, yétersiz gösteren, habéle
cinsiyetçi anlayışla üstün özellikleri erkeklere isnad éden déyimleri
qullanmaqdan qaçınılmalıdır. Bu kimi cinsiyetçi anlayışlı ataanasözleri,
ortaldan (médiyadan), oxul pitiklerinden (ders kitablarından) arıtlanıp
çıxardılmalıdır.
3-Türk ve
Azerbaycanlı yazarlar, qoşarlar, ortal (médiya), bütün yayın ve belgeler cinsel
açıdan yansız olan Türkce kelmeleri qullanmalı.
4-Yayınlarda
tipik qadın rol ve özelliyi diye bir şéye deyinilmemelidir (qadın kimi
duyqusal, kişi kimi sözünü tutan, ana üreyi, vefalı qadın, iffetli arvat)
5-Cinsiyetler
haqqında istériyotiplerden, cinsleri belli rollara soxan déyim ve kelmeleri
qullanmaqdan uzaq durulmalıdır. (Örneyin bilim adamı, hayat qadını, év xanımı)
6-Cinsler
arasında ayrımçılığı çağrışdıran söz ve déyimleri qullanmaqdan çekinmelidir.
Örneyin fezilet anlamında olan Erdem kelmesi Er kökünden yapıldığı üçün, her
iki cinse éşit mesafeli olmayıp, bu üzden de cinsler arası yansız ve qapsayıcı
bir kelme déyildir.
7-Anlamları
zamanla deyişen, aydın ve deqiq olmayan, hem erkek ve hem her iki cins üçün
qullanılmış kelmeler yérine (kişi, er, adam, …) tek anlamlı ve kesin olan
kelmeler (erkek, qadın, …), ve cinsiyetsiz kelmeler (adam yérine Türkce
Yalınıq) qullanılmalıdır.
8-Adam, Er
ve benzerlerinin işledildiyi kelmelerde bunların yérine gerekdiyinde insan
kelmesini qullanmalıyıq (bilim adamı yérine bilim insanı, ...).
9-Qadını yox
sayan ve görmezden gelen kelme ve déyimler yérine nötr olan Türkce kelmeler
bulunmalı ya da yéniden töredilmelidir. Örneyin Atayurdu yérine eski Türkce ve
bir sıra çağdaş lehcelerde veten anlamında var olan Yérsu kelmesi
işledilebiler.
10-Qadın ve
erkek ile ilgili ikilikler sunan anlatımlar qullanılmamalıdır. Örneyin her bir
cinsiyetin yaşlanması üçün ayrı birer mesderin varlığı (qocalmaq, qarımaq), ya
da ilk başda erkeklere özgü olan qocalmaq`ın bugün her iki cins üçün
qullanılması, sorunludur. Bu iki yöntemin yérine cinsler arası yansız olan
Yaşlanmaq mesderini qullanmaq uyqundur.
11-Türkcede
genel bir ilke olaraq kelmelerin cinsiyeti olmadığından hereketle, eril veya
dişil (Müzekker veya Müennes) Erebce ya da Avropa kökenli bir sözcüyü qullanmaq
yérine, yansız olan Türkce kelmeler işletmeliyik. Örneyin aktor ve aktris
yérine yansız olan Türkce Oynaman, Müellim ve Müellime yérine yansız olan
Türkce Öyretmen, Dost ve Refiqe yérine yansız olan Arxadaş, Reqqas ve Reqqase
yérine yansız olan Biyiçi kelmesini qullanmalıyıq. Türkceleşdirme yöntemiyle
qolayca cinsiyetçilikden uzaq durulabilerik.
12-Cinsiyet
ayrımı esasında yapılmış altıntı Farsca kelmelerin yérine, cinsiyetsiz olan
Türkce kelmeler işledilmelidir. Örneyin Merdâne yérine İgidce, alpca,
bahadırca, Nâmerd yérine alçaq, Cömerd yérine selek, eliaçıq qullanılabiler.
13-Arvat
kelmesini qullanmaqdan qorxmamalıyıq. Bunu yansız bir kelme olaraq qullanmağa
alışmalıyıq. Arvad`ı kişinin qarşıtı olaraq görmek, onu yalnız bir cinsel nesne
olaraq görmemize kömek édecekdir.
14-Bacı (ve
farscası hemşire) kimi me`sum görünen alt kimlikler qadına baxışı en olumsuz
étgileyen kimliklerdir. Bunları biyolojik bacımız olmayan qadınlar haqqında
qullanmamalıyıq. Çünkü bunlar qadını bir cinsel nesne, ayrıca qorunmağa möhtac,
zeyif ya da erkeye bağlı bir varlıq olaraq tanımlayırlar.
15-Mesleklerin
önüne qadın kelmesi getirmek (qadın pilot), ilgili qadının erkeyin işini
gördüyü ve séyrek görülen bir durumla qarşı qarşıya olduğumuz izlenimini
yaradır ve ayrıca qadını ikincilliye iteleyir.
16-Arvat
almaq, ere vérmek kimi qadınları satın alınan nesne olaraq gösteren déyimlerin
yérine yansız déyimler örneyin sırasıyla Évlenmek ve Évermek qullanılabiler.
Gerçeye Hu!
Sozumuz, a window opening to the
life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment