ایران پارلامنتاریزمی نین مسئله لری (1)

 احمد یزدانی

گیریش

ایران تاریخینده حال حاضیرکی دؤوره قده ر اوچ دولت فورماسی موجود اولموشدور. بیرینجی فورما مطلق پادشاهچیلیق دیر کی ، 20 – نجی عصرین اوّللرینه قده ر دوام ائدیب. ایکینجی فورما 1906 – نجی ایلده ن 1979 – نجی ایله قده ر دوام ائده ن مشروطیت پادشاهچیلیغی و نهایت اوچونجو فورما اسلام جمهوروسو ولایت فقیه دؤورو دیر کی ، ایندیه دک دوام ائدیر.

دولت حقوقو باخیمدان ، ایران ئولکه سی 1906- ایلدن 1979- نجی ایله قدر پارلامنتار اساسلی مشروطه پادشاهچیلیغی ایدی. اونون اساسینی 1906- نجی ایل ایران آنایاساسی و 1907- نجی ایل “اساس قانونا علاوه” سی تشکیل ائدیردی.

غربین دموکراتیک اساس قانونلاری، خصوصیله 1831- نجی ایل بلژیک اساس قانونو اساسیندا حاضیرلانمیش ایران اساس قانونو ، حاکمیتین بؤلونمه سی پرنسیبی اساسیندا تشکیل ائدیلمیشدی. بو او دئمکدیر کی، شاهین 1906- نجی ایلدن اوّلکی مطلق حاکمیتی ، پارلامنتین موجود اولماسی نتیجه سینده محدودلاشدیریلمیشدیر. حکومت بوندان سونرا پارلامنت قارشیسیندا مسئولیت داشیان وزیرلر واسیطه سیله اداره اولونمالی ایدی.

دیگر حقوقلارلا یاناشی ایران اساس قانونو اهالیه آشاغیداکی اساس حقوقلاری وئریردی :

- قانون قارشیسیندا برابرلیک

- مطبوعات آزادلیغی

- سؤز و ییغینجاق آزادلیغی

بوتون بونلار:

عنعنه لریندن ، 1799- ایل انسان حقوقلاری بیاننامه سیندن و 1831-ایل   (Magna Charta, Bill of Rights)

بلژیک اساس قانونون اساس حقوقلار کاتولوقوندان گؤتورولموشدور.

آنجاق انکار ائدیلمز بیر حقیقتدیر کی ، شاه دورونون سونونا قدر اساس قانونون نظریّه سی و اساس قانونون تطبیقی بیر- بیریله هئچ وجهده اویغون اولمایب و عکسینه ، لازیم تمیزلیکلردن سونرا اساس قانون داها چوخ کیچیک بیر  حاکیم طبقه نین امتیاز و منافعی نین قانونلاشدیریلماسی اوچون بیر وسیله یه چئوریلمیشدیر.

غرب ئولکه لرینده پارلامنتاریزم اساسلی ، دموکراتیک دولتلرین عمله گلمه سی اوزون مدّتلی سوسیا ل-اقتصادی و مدنی انکشافین نتیجه سینده ممکون اولموشدور. مثال اوچون بو ئولکه لرده حیات سویّه سی وخالقین سیاسی یتگین لیی  یوکسک بیر درجه یه چاتاندان سونرا عموم  سئچکی حقوقونون کسرلی تطبیقی امکان پذیر اولموشدور.

1906- نجی ایلده  پارلامنتاریزم اساسیندا مشروطه سیستمی تطبیق ائدیلدیکده ، بو شرطلر ایراندا هله یئنیدن عمله گلیردی. بو دؤوروده انگلستان و روسیه نین نفوذو آلتیندا ایراندا کهنه فئودال اجتماعی قورولوشون گئتد یکجه  دئیشیلمه سی اؤزونو گوستریردی و بونونلا علاقه دار مختلف طبقه لرین اجتماعی قورولوش حاققیندا کی تصوّرلری ده   دئیشیردی. بو او دئمکدیر کی ، مشروطه – پارلامنتاریزم سیستمی حاققیندا ایران اهالی سینین بویوک حصصه سینین اوّلجه دن هئچ بیر دقیق تصوّرو یوخ ایدی.بوندان علاوه  مطبوعات واسطه لری چوخ جزئی ایدی و اهالی نین 90% – ای سوادسیز ایدی.  اونلار آنجاق آغیر سوسیال وضعیتدن و ایالتلرده والی لرین اؤز باشینا حکمرانلیغیندان قورتولوشلاری اوچون مشروطه انقلابیندا اشتراک ائدیردیلر.

انگلستان و روسیه نین ایرانا سوخولماسی ، ایلک نوبه ده ایران ممتازلارینین یوکسک اجتماعی مووقع توتماسینا امکان

یاراتدی. بو قوروپلار اساسا، انگلستان و روسیه ایله آل – وئر سایه سینده تجارت بورژوازی نین یوکسک زیروه سینه قدر قالخان تاجرلرو ایری ملکه دارلاردان عبارت بیر قوروپو ایدی. اونلار فئودال- تجارت سیستمین (مرکانتیل) حکم سورمه سینی طلب ائدیب و بو مقصده چاتماق اوچون قدیمدن موجود اولان فئودال- مطلق سیستمین آرادان قالدیریلماسینی طلب ائدیردی . 1906 – نجی ایلده مشروطه پادشاهچیلیق سیستمی تشکیل ائدیلدیکدن سونرا تئزلیکله آیدین اولدو کی ، تجارت بورژوازیسی و ایری ملکه دارلار سرای و عنعنه وی قوّه لرله  بیرلشمه یه گیریب وبئله لیکله  ایراندا دموکراسینین حیاتا کئچیریلمه سینه منفی تاثیر بوراخدیلار. اونلار دولتده حقیقی حاکمیتی اله کئچیریب و اساس قانوندان فئودال- مرکانتیل سیستمی قوّه ده ساخلاماق مقصدیله استفاده ائدیردیلر. بونونلا یاناشی اونلار اؤلکه نین انکشافی و مستقل صنایع لشمه سیندن ده  قورخوردورلار.  چونکو عملده خارجی تضییق لر و همچنین داخیلی سیاسی عنعنه وی قوّه لر اونلارین مووقعینی تهلیکه آلتینا سالیردی.

دئمک اولار کی ، غرب اؤلکه لرین اساس قانونلاری نمونه لری اساسیندا قبول ائدیلمیش مشروطیت  اساس قانونوندان گؤزله نیلن اومیدلرین دوغرولماماسی ، اگر معیّن معنادا اونون مضمونونون نتیجه سی ایدیسه ، دیگر طرفدن ده بو ، اساس قانونون حیاتا گئچیریلمه سینی نا ممکون ائد ه ن سیاسی – اجتماعی و تاریخی مناسبتلر ایدی. بورادا بو فاکتورلارا نظر سالیب و اونلارین اسلام جمهوروسو- ولایت فقیه سیستمی نین حاکمیته گله جه یینه زمین یارادان مناسبتلری گؤسترمه یه چالیشاجاغام.

پارلامنتاریزمین تاریخی انکشافی

1- ایران مشروطه انقلابی عرفه سینده

19- عصرده ایراندا هله مطلق اداره ائتمه فورماسی نین حکم سورمه سینه باخمایاراق ، بو عصر اوّلکی لردن اساسلی صورتده فرقلنیردی. چونکو فتح علیشاهین حاکمیتی دؤورونده ، کئچمیش تصادفی علاقه لردن سونرا ، اوروپا ایله ، اونون اقتصادی و حربی قدرتی ، اونون انکشافی و تکنیکی ایله آچیق رقابت و ضدّیتلر باشلاندی.

اوّللر ایرانین خارجی اؤلکه لرله علاقه سی محدود تجارت علاقه لری ایله کفایت لنیردیسه ، 19 – عصرده ایرانا اؤز تاثیرینی گؤستره ن اوروپانین ، خصوصیله انگلستان و روسیه نین تاثیری ائله محکم ایدی کی ، او ، ایراندا مشروطه حرکاتی نین حاضیرلانماسینا حل ائدیجی درجه ده زمین یاراتمیشدیر. بیر – بیریله رقابت آپاران انگلستان و روسیه حکومتلری آراسیندا کی مبارزه ، ایشی او یئره گتیریب چیخارمیشدی کی ، ایران فورمال مستقل لیی اولان بیر یاریم مستعمره وضعیتینه دوشموشدو. دیگر طرفدن ایسه اوروپانین ایرانا بؤیوک تاثیری نتیجه سینده ، کهنه فئودال اجتماعی قورولوش تدریجا دئیشیردی. بو او دئمکدیر کی ، اقتصادی و سوسیال مناسبتلر کئچمیش دؤوروله مقایسه ده یئنی بیر معنا کسب ائدیردی. بو دئیشیک لر نهایت ایراندا مشروطه حرکاتینین و پارلامنتاریزمین یارانماسینا گتیریب چیخاردی.

19- عصرده ایراندا مشروطه حرکاتی دؤلاییسیله حاضیرلاندیغی اوچون ،  آشاغیدا بو دؤورون انقلاب اوچون حل ائدیجی اهمّیته مالیک اولان فاکتورلاری داها اطرافلی تحلیل ائدیله جک .

1.1.  انگلستان و روسیه نین ایرانا نفوذو

انگلستان و روسیه نین ایرانا گئنیش نظارت ائتمک اوچون جد و جهدلری 1800 – نجو ایلدن ، یعنی بیرینجی ناپلئونون روسیه تزاری بیرینجی پاولPaul  ایله بیرگه هندوستاندا انگلستان حاکمیتینه هجوم ائتمک پلانی نین حاضیرلانماسیندان

باشلاییر. ناپلئون  ایرانین کومک ایله انگلتره نی هندوستاندا دنیز یولوندان محروم ائتمک ایسته ییردی.

انگلستان ایسه چالیشیردی کی ، هندوستاندا کی مستملکه لری اوچون تهلکه اولان ناپلئون و ایران شاهی آراسیندا کی راضیلاشمالارا مانع اولسون . بونا گؤره ده او هندوستاندان ایرانا صلاحیتلی بیر انگلیس ماموری گؤنده ریب  و او دا اؤز نوبه سینده هدیّه لر و وعده لر وئرمک له ایران شاهینی انگلیس لرله بیرلیکده فرانسانین علیهینه یؤنه لمیش بیر مقاوله باغلاماغا تحریک ائدیر. (1)

مقاوله ده محاربه شرایطینده قارشیلیقلی حربی یاردیم نظرده توتولوردو.

روسیه ایرانین شمالیندا ایرانا عاید اولان اراضی لری اشغال ائتمک اوچون بیر باشا حربی عملیات باشلایاندا ، انگلیس لر 1800 – نجو ایلده باغلانمیش  قارشیلیقلی مدافعه مقاوله یه  باخمایاراق ،  روسیا ایله فرانسایا قارشی متّحد اولدوقلارینا اساسلاناراق ، ایرانا هر هانسي بیر حربی کومک لیقدان امتناع ائدیر. بئله اولدوقدا ایران یئنیدن فرانسایا مراجعت ائدیب و ناپلئون ایرانا هر بیر جور مومکون کومکه وعده ائدیر.

او 1807 – نجی ایلده ایران اوردوسونو معاصر اوروپا سویه سینده حاضیرلاماق اوچون تهرانا 70 نفر ضابط گؤنده- ریر. سون نتیجه ده ایران انگلیس لرین تضییقی و اونون ایرانین  جنوبیندا فارس ولایتینی اشغال ائتمک تهلکه سی ایله اوزله شه ره ک ، فرانسانین حربی هیاتینی گری قایتارمالی اولور. بو دؤورودن باشلایاراق ایراندا نظارت ائتمک اوغروندا بیر – بیریله رقابت آپاران بؤیوک دولتلر انگلستان و روسیه اولور. انگلیس لرین ماراغی هر شئیدن اول بوندان عبارت ایدی کی ، اؤزونون هندوستان مستملکه لرینه یولو آچیق  ساخلاسین. روسیه نین ماراغی ایسه شمالدا بوز وورمایان لیمانلاری نین (بندرلرینین) چاتیشمازلیغیندان ایره لی گلیردی.

بو دؤوروده ایرانین گونئی حصصه سی انگلیس لرین گوجلو اقتصادی ، نظامی و سیاسی تاثیری آلتیندا ایدی . ایرانین شمالیندا ایسه رو سیه ایران ایالت لرینی اشغال ائتمک اوچون حربی عملیات لار گئچیریردی. 1813 و 1826 – نجی ایل محاربه لری ایرانین شمالیندا ایالت لرین ایتیریلمه سینه گتیریب چیخاردی. بو محاربه لرده او جمله دن گلستان و تورکمنچای مقاوله لری اوزه رینده آذربایجانین بیر حصصه سی روس امپریاسینا داخیل ائدیلدی.

هر ایکی محاربه ده کی مغلوبیت لر تکجه اراضی ایتگیسی ایله کفایت لنمیردی ، همده بو قاجارلار سلاسه سینین تزار رژیمیندن خصوصی آسیلیغینا سبب اولدو. چونکو 1828- نجی ایل تورکمنچای صلح مقاوله سینده ولیعهد  عباس میرزا روسیه ایله راضیلیغا گلدی کی ، روسیه حکومتی اونون تخت – تاجا صاحیب اولماق حقوقونو تانییب و اونون ورثه لری  آراسیندا ایران سلطنتی نین دوام تاپماسینا تامینات وئرسین . بو واختدان قاجارلار سلاسه سینین شاهلاری روس حمایه -سی و تاثیری آلتینا دوشوب و نئجه دئیرلر ، اؤز ماراقلارینی حیاتا کئچیرمک اوچون روس حکومتی نین الینده بیر آلته چئوریلدیلر. مثال اوچون روسلارین کومک ایله محمد علیشاه 1908 – نجی ایلده ایران پارلامنتینی توپا باغلایب و اونو  باغلاددی .

یوخاریدا قید ائدیلدی کیمی ، اگر ایران سراییندا روسیه نین یاخین طرفدارلاری وار ایدیسه ، انگلیس لر ایرانین گونئ منطقه سینده کؤچه ری طایفالارلا سیخ علاقه ساخلایب و ایراندا اؤز پلانلارینین حیاتا کئچیریلمه سینده اونلاردان استفاده ائدیردیلر.

ایرانین 1826 – نجی ایل مغلوبیت اینه قده ر روسیه حربی اشغالچیلیق سیاستی یورودوردو. 19- نجو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق ، روسیه بیر واختلار انگلیس لرین ائتدیی کیمی ایرانی همچنین اقتصادی و سیاسی جهتدن ده اؤز نظارتی آلتینا آلماغا باشلادی. بئله لیکله 19 – عصرین اورتاسیندان بری ایران اوچون هر ایکی دولت یعنی انگلستان و روسیه دولتلریندن “کؤنول لو آسیلی لیق” دؤورو باشلاندی. اونلار – انگلستان و روسیه – اؤزلرینین گئنیش-  لنن صنایعسی اوچون خام مال الده ائمک و اؤز صنایع محصول لاری اوچون ایراندا یئنی بازارلار تامین ائتمک اوچون بیر- بیریله رقابت آپاریردی و بو زمان امتیازلار اله کئچیرمک و بیر طرفلی تجارت سازش لری واسطه سیله ایرانین انگلستان و روسیه طرفیندن کونوللو سیخیشدیریلماسی باشلاندی.  تئزلیکله انگلستان و روسیه ، اؤلکه نی داها چوخ نظارت آلتیندا ساخلاماق اوچون ایرانا سرمایه خارج ائتمه یه باشلاد یلار. بو جور “کونوللو سیخیشدیرما” اصولو تئز- تئز حربی تضییق واسطه سیله مشایعت اولونوب و سرایا رشوت وئرمکله اونو اله آلماقلا حیاتا کئچیریلیردی.

انگلستان و روسیه یه وئریلن  مختلف امتیازلار ایران اقتصادیاتینی تمامیله افلاج وضعیتینه سالیردی. چونکو انحصارلارین اجنبی لرین الینه گئچمه سیله ، دئمک اولار کی ، بوتون داخیلی بازار و حل ائدیجی اقتصادی ساحه لر انگلستان و روسیه نین نظارتی آلتینا گئچیردی. مثال اوچون 1870 – نجی ایلده ناصرالدین شاه ایل لیک گلیرین 15- % 20 – ای مقابیلینده دمیر یؤلونون ، کوچه لرین و داها سونرا نفت و دیگر مینرال لارین استثماری ، همچنین کارخانالارین ، کانال و دیگر سووارما تاسیساتلاری نین تیکیلمه سی انحصارینی 70 – ایل مددتینه انگلیسلی   Baron Julius de Reuter وئرمیشدی . بوندان علاوه ایران گمرک خاناسی دا ایگیرمی مین فوند استرلینگ مقابیلینده 25 – ایل مددته اونا وئریلمیشدی.

او دؤورون سیاسی خادملریندن بیری اولان ، انگلیس Henri Ralson Sir او مناسبتله بئله یازیردی : ” بو مقاوله ایله ایرانین و انگلستانین گله جه یی بیر – بیریله باغلاندی …. بو مقاوله چاپ اولاندان و نشر ائدیلن کیمی ،  هامی باشا دوشدو کی ، اؤلکه نین بوتون وار – دولتیندن ایستر صنایعه ، ایسترسه کند تصرفاتی ساحه لرینده استفاده ائتمک حقوقو بیر دفعه انگلیسین الینه وئریلمیش و بللی دیر کی بوندان دا هانسی اوستونلوک لر میدانا چیخار. اوّللر هئچ کیم  بئله بیر واجب مقاوله نین بیر انگلیسله باغلانا بیله جه یی نین مومکونلوغونو تصّوورونه بئله گتیره بیلمزدی” (2)

آنجاق ایکی ایل کئچندن سونرا بو مقاوله ایران خالقلارینین بعضی دایره لرینین گوجلو اعتراضی و روس رقیبلری نین طلبینه گؤره ایران حکومتی طرفیندن لغو ائدیلدی.

آرتیق 1889 – نجی ایلده همین بارون رویتره 1872 – نجی ایلده لغو ائدیلمیش سازشین زیانی نین ئوده نیلمه سی کیمی  ایراندا Iran Imperial Bank   امتیازینین اساسینین قؤیولماسینا اجازه آلماق میسّر اولدو. بونونلا بئله پول نشری نین حقوقو و بونون نتیجه سینده ده اؤلکه نین ارزی و همچنین پول سیاستی اوزه رینده حاکمیت یالنیز بیر بانکا یا مخصوص ائدیلدی. بانکین مدیریتی لندن ده یئرلشیردی و ایران قانونلارینا تابع دئییلدی. “ایران امپریال بانکی” ایرانین بوتون ایری شهرلرینده اؤز شعبه لرینی یاراتمیشدی و بوتون پول دؤرویه سی اونون نظارتی آلتیندا ایدی. بوتون بانک عملیاتلارینین خالص گلیریندن آنجاق 6% – ای سرایا چاتیردی. (3)

1871- نجی ایلده روسیه ده ، ایران سراییندان “روسیه انقراضی بانکاسی” نین یارادیلماسینا راضیلیق آلدی. بو بانک روسیه مالیّه وزارتی نین بیر شعبه سی ایدی و بونا گؤره ده ایران قانونلارینا تابع دئییلدی. 21 – مارس 1821- نجی

ایلده شاه ، توتون انحصارینی Major Mr. G. F. Talbort  آدلی بیر انگلیسه وئردی. بو امتیازین اوزه رینده انگلیسلی مایورا تک باشینا 50 – ایل مدّتینه ایران توتونون بئجه ریلمه سی ، ساتیلماسی و اخراجی حقوقلاری وئریلدی. بونون عوضینه شاه ایل لیک گلیرین 25% طلب ائتدی . بیر ایل سونرا بو سازش بوتون اهالی نین اعتراضینا گؤره لغو ائدیلدی.  آنجاق ایران حکومتی 1892- نجی ایلده ، لغو ائدیلمیش توتون انحصاری نین شرکتلرینه ده ین زیانی اؤده مک اوچون ایران امپریال بانکاسی نین واسطه چیلی ایله انگلستاندان 6% ربح ایله بئش یوز مین  فوند استرلینگ بؤرج آلماغا مجبور اولدو.  آلینان بؤرج اوچون تامینات کیمی ایران دولتی جنوبی ایرانین گمرک حقوقلارینی انگلستانا رهن وئردی.

هئچ بیر علاوه ایضاحا احتیاج یوخدور کی ، انگلستان و روسیه یه وئریلن مختلف امتیازلار و ائله جه ده روسیه و انگلستان طرفیندن شاها وئریلن بؤرج لارین نتیجه سی هر دفعه خارجدن داها بؤیوک بؤرج آلماغا و یئنی امتیازلارین وئریلمه سینه و آخیردا ایرانین انگلستان و روسیه اؤلکه لریندن داها آرتیق آسیلی اولماسینا سبب اولوردو.

نهایت مظفرالدین شاه 28-مای 1901 –نجی ایلده ایرانین تاریخینده ایلک دفعه اولاراق ، ایگیرمی مین فوند استرلینگه انگلیسلی ‍‍‍‍‍William Knox d, Arcy – یه ایلک نفت امتیازینی ساتدی. بو سازشین مدّتی 60 – ایل ایدی. بو سازشده اساسا روس نفوذو آلتیندا اولان 5 شمالی ایالت – آذربایجان ، گیلان ، استرآباد ، مازندران و خراسان – استثثنا اولماقلا ، d, Arcy  بوتون ایران اراضیسینده نفت یاتاقلارینی تدقیق و استثمار حقوقونا مالیک ایدی. ایل لیک خالص گلیرین 16% -ای ایران حکومتینه وئریلمه لیدی.

d, Arcy طرفیندن یارادیلان نفت شرکتی  (Anglo-Iranian Oil- Company)  آدلاندیریلدی. سونرالار یعنی 1908 – نجی ایلده یارادیلمیش انگلیس – ایران نفت شرکتی انگلیس حکومتینه تابع ایدی.

امتیازلاری اله گئچیرمک خارجی حکومتلره ایرانا نه اینکی اقتصادی ، همچنین سیاسی جهتدن ده آغالیق ائتمه یه امکان وئریردی. بئله لیکله 1862 – نجی ، 1865 – نجی و 1872 – نجی ایللرده هند – اوروپا تلگراف آژانتی لی یین انگلیس دپارتمانتی مظفرالدین شاهلا ایراندا تلگراف خطی نین تیکیلمه سی و استفاده سی حاققیندا سازش باغلادی. بو سازشه گؤره بوتون حقوقلار یالنیز انگلیسه مخصوص ایدی. بو تلگراف خطی ، ایرانین گونئی ایالتلرینی انگلستانین تاثیری آلتینا آلدی. انگلیس حکومتی بیر نئچه طایفا باشچیسی ایله علاقه یه گیره بیلدی و تلگراف خطینی قؤروماق بهانه سیله اؤلکه – نین سیاسی حیاتینا مداخیله ائتمه یه باشلادی. بوندان باشقا، انگلستان ایران دولتی نین تابع لیینده اولمایان تلگراف خطی –نین تیکیلمه سیله او دؤورون ان مهم خبرلر واسطه سیندن اؤز سیاستیلرینه اویغون استفاده ائتمک امکانینا مالیک اولدو. تلگراف اداره لری انگلیسلی لر ، هندوستانلی انگلیس تبعه لری و یا خود “معتبر” ایران قوللوقچولاری طرفیندن اداره اولونوردو.(4)

اجتماعي قورولوش

یوخاریدا قید ائتدییمیز کیمی ، 19 – عصرده ایراندا فئودال اجتماعی قورولوش اوروپانین ، خصوصیله انگلستان و روسیه نین تاثیری نتیجه سینده دئیشمکده ایدی.

19- عصرین اوّللرینده ، اوروپانین آرتیق انکشاف ائتمیش ، صنایع لشدیریلمیش اؤلکه لریله مقایسه ده ، اقتصادیات اساسینی کند تصرّفاتی و مال دارلیق تشکیل ائده ن ایران ، گری قالمیش بیر فئودالی اؤلکه ایدی.

بوتون اهالی نین 80% – دان چؤخو کندلرده یاشاییردی. بونوندا تخمینا 30%  – ای طایفا قوروپلارینا منسوب ایدی .  کندلیلر اکین ساحه لرده ایشله دیی ملکه دارلارین دؤزولمز ظولمو آلتیندا یاشاییردیلار. کندلیلرین بئجه ردی محصولون 5 – دن 3 تا 5 – دن 4 – او صاحبکارین پایینا دوشوردو. اگر توخومو صاحبکار وئریردیسه 10% – ای و اگر توخومو اؤزو الده ائتمه لی ایدیسه ، 20 % محصولدان اؤزونه قالیردی. (5)

کندلی لیلرین آسیلیغی همده اونونلا گوجله نیردی کی ، چوخ واخت مالیک اؤز کندلیلری اوزه رینده پلیس و محکمه حقوقونا دا مالیک ایدی. (6)

طایفا عضولری نین وضعیتی هئچ ده کندلی لرین وضعیتیندن فرقلنمیردی. طایفالار کند تصرفاتی ایله یاناشی اساسا مال دارلیقلا مشغول اؤلوردولار.

بیر قایدا اولاراق طایفا عضولری نین ایری تؤرپاق صاحبی اولان طایفا باشچیسیندان آسیلیقلاری ، کندلیلرین مولکه – دارلاردان اولان آسیلیغیندان هئچ ده ضعیف دئیلدی.

دئمک اولار کی ، او دؤوروده ایران مختلف قطب لرده دوران  اجتماعی طبقه لرین بیر جمعیت ایدی. بیر قطبو تورپاقسیز کندلیلردن و ساده طایفا عضولریندن ، شهر صنعتکارلاریندان و خیردا آل – وئرچیلرین عبارت اولان اهالی- نین بؤیوک کؤتله سی تشکیل ائدیردی. بو قوروپون وضعیتی اونونلا سجیّه لنیردی کی ، اونلار چوخ کاسیب وضعیتده یاشاییر و هر هانسی سیاسی اراده سینی ایفاده ائتمک حقوقوندان محروم ایدیلر.

دیگر قطب شاه و سرایدان ، طایفا آریستوکراسیندان ، یوکسک آیت الله – حجت الاسلام لاردان ، ایری مولکه دارلاردان و یوکسک رتبه لی مامورلاردان عبارت ایدی. بوتون بو قوروپلار اوچون عمومی جهت بو ایدی کی ، اونلارین نماینده- لری ، بؤیوک تورپاق اراضیسینه قسما خصوصی مولکیت کیمی ، قسما دولت مولکیتی کیمی صاحب ایدیلر. (7)

بوتون بو قوروپلارلا مقایسه ده شاه حاکم رولا مالیک ایدی. تورپاقلارین حاکیم طبقه آراسیندا پایلانماسی حاققیندا اونو دئمک اولار کی ، شاه اؤلکه نین ان ایری مولکه داری ایدی. اکثر حال لاردا ایسه ، ایری مولکه دارلارا اونلارین تورپاق ساحه لری شاه طرفیندن اجاره یه (تیول) وئریلیردی.

یالنیز 19 – عصرین اؤرتالاریندان باشلایاراق شاهین تورپاق ساحه لری نظره چارپاجاق درجه ده اؤز معناسینی ایتیردی. شاهین سایسیز – حسابسیز شخصی خرجلری وضعیتی او درجه یه چاتدیردی کی ، شاهلیغا مخصوص تورپاق ساحه لری ساتیلدی و بئله لیکله بو تورپاق ساحه لری نین یئرینی گئتدیکجه خصوص مولک لر توتوردو.

شاهین رولو 19- عصرین اؤرتالارینا قده ر بؤیوک تورپاق ساحه لرینه صاحیب اولماسیندان علاوه  بونونلا  سجیّه لنیردی کی ، 1906 – نجی ایلده مشروطیت پادشاهچیلیغی یارانا قده ر ، او دولت حاکمیتی نین یگانه باشچیسی ایدی. مطلق حاکم کیمی ، قانون وئریجیلیک ، اجرا ائدیجی و عدلیه حاکمیتی نی او اؤزونده بیرلشدیرمیشدی . اؤز مطلق حاکمیتی نی شاه اونا تابع دولت اورقانلارینا “شاهلیق فرمانلاری” ایله حیاتا گئچیریر و بو زمان اوندان آسیلی ناظر و یوکسک مامورلار طرفیندن مدافعه اولونوردو. شاهین مطلق حاکمیتی نی اؤلکه نین بوتون ایالتلرینده حقیقتا حیاتا گئچیمک اوچون هر حالدا ، شاه ، سرای اداره اورقانلاری و مامورلارین آزلیغینا گؤره ، اکثر حال لاردااؤز یاخین قوهوملاریندان ، ایالت باشچیسی تعین ائدیر و اونلارا بیر وظیفه اولاراق تاپیشیلیردی کی ، ایالتلرده شاه حاکمیتینه عمل اولونماسینا نظارت ائتسینلر.

کیچیک شهرلری ایسه “حاکیم” لر ( بونلار اکثر حال لاردا شاهزاده و یا خود شاهین باشقا قوهوملاری ایدیلر) اداره ائدیردیلر. اکثر حال لاردا دولت وظیفه لری ، همچنین وئرگی لرین ییغیلماسی کیمی دؤلت گلیر منبع لری شاه طرفیندن اجاره یه وئریلیردی و والی لر اؤز وظیفه لرینی شاهدان ساتین آلیردیلار. وظیفه لرین ساتیلماسی اؤز نوبه سینده شاه و اونون سرایی اوچون هئچ بیرایتگی دئیلدی . چونکو وظیفه آلان ، آلدیغی  وئرگی لرین معین بیر حصصه سینی سرایا وئرمه لی ایدی. ییغیلمیش وئرگیلرین دیگر حصصه سی ایسه اونون شخصی استفاده سینده قالیردی. بونوندا نتیجه سی بعضا ائله اؤلوردو کی ، والی لر اهالی دان مومکون قده ر داها چوخ ، حتّا بعضا سلاحلی دسته لرین کومک ایله وئرگی ییغماغا چالیشیردیلار.

آیدیندیر کی ، اجتماعی حاکمیتین بو جور خصوصی مولکیته چئوریلمه سی سیستمی ، روشوه خورلوق اوچون ال وئریشلی شرایط یارادیردی و بونون دا آغیرلیغی اهالی نین اوزه رینه دوشوردو. بو یوکو آغیرلاشدیران داها بیر فاکتور دا ناظر و ولایتلره تابع اولان مامورلارین عمومیتله مواجب آلماسی ایدی و اونلار جماعتین حسابینا یاشامالی اولوردولار. حکومت او جمله دن پلیس  مامورلارینا دا جزئی معاش وئریردی. ایستر ناظیرلیک لره ، ایسترسه ده ولایتلره تابع اولان بوتون پلیس اداره لری اهالی نین وئردیی “چای پولو” ندان و یا خود حبس ائدیلن لردن آلینان پول حسابینا یاشاییردی. (8)

محکمه ده وکیل لیک ائتمک یوکسک رتبه لی حکومت مامورلاری اوچون علاوه بیر وارلانما منبعی ایدی. اؤز ولایتلری داخیلینده حقوق – محکمه ایشلری ده تاپیشیریلمیش والی لر ، اکثر حال لاردا “جریمه” و یا ضمانت پولو آز اولانی گناهکار اعلان ائدیردیلر . کیم والیه بؤیوک مبلغ ده آزاد اولما پولو وئره بیلیردیسه ، آزادلیغا بوراخیلیردی. (9)

گئریه نظر سالاندا دئمک اولار کی ، تخمینا 19 – عصرین اورتالاریندا ایراندا هله قدیمدن قالان جدّی مطلقیت پادشاهچیلیق ایله سجیّه لن اجتماعی قورولوش دوام ائدیردی . شاه مطلق حکمران کیمی دولتده حاکمیتی اؤز الینده بیرلشدیرمیشدی . عین زاماندا او ، اؤلکه نین تخمینا بوتون مولک و تورپاقلارینین صاحبی ایدی و اکثر حال لاردا اؤز ساحه لریندن استفاده حقوقونو یوکسک مامورلارا ، ظابطلره و طایفا باشچیلارینا حواله ائدیردی. شاهین مطلق حاکمیتی ایله اهالی نین ان بؤیوک عاجز و حقوقسوز حصصه سی قارشی – قارشیا دوروردو. خالق دولتین فورمالاشماسیندا اشتراک ائتمیردی. شاه طرفیندن بعضی حاکمیت حقوقلاری وئریلمیش و سرایدا قسما نفوذا مالیک یوکسک طبقه ، شاهین قوهوملاری ، یوکسک دین خادملری و یوکسک رتبه لی مامورلار مستثنی تشکیل ائدیردیلر.

آرتیق قید ائتدیمیز کیمی ، او واختا قدر ایران اجتماعی قورولوشو هئچ بیر دئیشیک لیه معروض قالمامیشدی. آنجاق 19- عصرین اورتالاریندان اوروپانین ، خصوصیله انگلستان و روسیه نین تاثیری اقتصادی و اجتماعی ساحه لرده دئیشییک  لر میدانا گتیردی و بونلاردا مشروطه حرکاتی نین عمله گلمه سی اوچون شرایط یاراتدی .

یوخاریدا اشاره اولوندو کی، انگلستان و روسیه ایلک حربی اشغال ائتمه سیاستیندن سونرا 19 – عصرین اورتاسیندان ایرانی بوندان بئله اساسا “صلح” یولو و واسطه لریله ، همچنین اقتصادی و سیاسی جهتدن اؤز نظارتی آلتینا آلماغا باشلامیشدی. ایراندا “صلح مداخله سی” آدی آلتیندا اساسا امتیازلارین اله کئچیریلمه سی و تجارت سازشلری نین باغلانماسی حیاتا کئچیریلیردی. مختلف امتیازلار و تجارت سازشلری ایلک نوبه ده بونا خدمت ائتمه لی ایدی کی ، بیر طرفدن انگلستان و روسیه ده وسعت تاپان صنایع اوچون  یئنی ساتین بازارلاری الده ائدیلسین. دیگر طرفدن ایسه ، قسما انگلستانین و روسیه نین صنایع سینده استفاده ائدیلن پامبیق ، شکر چوغوندورو کیمی کند تصرفات محصول لاری نین ، قسما ده چای ، توتون و قورودولموش میوه کیمی گونده لیک طلبات مال لارین اؤز اؤلکه لرینه ادخالی تامین ائدیلسین.

بو سیاست آخیردا اورایا گتیریب چیخاردی کی ، ایراندا  بو واختا قده ر ایلک نوبه ده خیردا کند تصرفاتی و خیردا ائو صنعتکارلیغینا اساسلانان کهنه فئودال اقتصادی قورولوش دئیشیلدی. اوجوز و چوخ واخت داها کیفیّت لی انگلیس و روس مال لارینین ادخالی ،  داخیلده کی صنعتکارلیق محصول لارینین استحصالینا و اونلارین ساتیشینا زیان ووردو.

بو او دئمکدیر کی ، خارجی مال لارین تاثیری نتیجه سینده کندلرده و شهرلرده صنعتکارلیق موسسه لری اؤز ایشینی دایاندیرماغا مجبور اولوردو. چونکو اونلارین مال لاری خارجی جنس لرله رقابتده دوام گتیرمیردی.

انگلستان و روسیه نین تاثیری کند محصولاتی ساحه سینده ده کؤک لو دئیشیک لره سبب اولموشدور. اؤلکه ده بو واختا قده ر کند محصولاتی سیستمی اساسا داخیلی احتیاجلارین بر طرف ائدیلمه سینه یؤنه لمیشدی . 19 – عصرین اورتالاریندا بئله عنعنه وی محصولات سیستمی دئیشیلدی و بوندان سونرا انگلستان و روسیه یه صادر ائتمک اوچون دویو ، توتون ، پامبیق کیمی کند تصرفاتی محصول لارینین استحصالی بؤیوک اهمّیت کسب ائتدی . استحصالین دئیشیلدیرمه سی امکانی اولمایان بیر چوخ عنعنه وی کند تصرفاتی ساحه لری اؤز معناسینی ایتیردی و بو دا کیچیک و اورتا فئودال لارین مفلس لشمه سینه سبب اولدو. (10)

اونلارین یئرینی آریستوکراتلار و بؤیوک ملکه دارلارلا یاناشی  تجارتچی مولکه دارلارین (مرکانتیل بورژواسی) طبقه سی توتدو. تجارت ساحه لریله مشغول اولان ملکه دارلارین بئله سوّیه ده موجود اولماسی هر ایکی بؤیوک دولتین  یعنی انگلستان و روسیه نین سایه سینده ممکون اولموشدو . چونکو اونلار گتیریلمیش خارجی مال لارین مثال اوچون پارچا ، قند ، چینی مال لاری ایراندا ساتیب و بوندان بؤیوک قازانج الده ائده بیلیردیلر. (11)  لاکین بو قازانجی هر هانسی بیر یئرلی صنایعه ده قویماق اولموردو. چونکو داخیلده یئنی یارانان صنایعدن اوجوز اوروپا مال لاریله رقابتده مدافعه اولونموردو. بئله کی 1850-1860 – نجی ایل لرده ایراندا باشقا ساحه لرله یاناشی کاغیذ فابریکی ، چینی قابلار ، شوشه کارخانالاری ، توخوجولوق فابریک لری قورولدو . لاکین قیسا بیر مدّت عرضینده بو فابریک و کارخانالارین اکثریتی افلاس اولوب و آرادان گئتدی. چونکو اونلار آرتیق قید ائدیلدیی کیمی ، مدافعه ائدیجی گمروک قانونون اولمادیغی اوچون انگلیس و روس مال لارینین گوجلو تضییقی آلتیندا محکم لنه بیلمیردیلر. بو سببدن ایری تاجرلر خارجی مال لارین ساتیشیندان الده ائدیلن منفعتدن شاهدان تؤرپاق ساحه لری آلیب و بو یول لا دا هم تاجر و همده مولکه دار اولوردولار. اونلار بیر طرفدن اؤز تورپاق ساحه لرینده استحصال اولموش اساسا کند تصرفات محصول لارینین اخراجی یولوایله بؤیوک وار – دؤولت الده ائدیردیلر و دیگرطرفدن ایسه اؤزلرینین آرتیق آرتمیش اقتصادی اهمیت کسب ائتمه لرینه باخمایاراق ،  اؤلکه ده دؤولتین اداره اولمونماسیندا هئچ بیر سیاسی نفوذا مالیک دئیلدیلر. بو اوچون ده اونلار دؤولتده سیاسی حاکمیتین اداره سینده اؤزلرینین لازیم سوّیه ده اشتراکینی طلب ائدیردیلر.

بو دؤوروده ، تاجرلرین شخصی مولک اله کئچیرمه سی پروسه سی ، هم یوکسک مامور و ضابط لرین دولت پولونو گیزلی خرج لمک و آلدیقلاری روشوت حسابینا مولک الده اتمه سی و همچنین شاها مخصوص تورپاق ساحه لرین ساتیلماسی پروسه سی ایله پارالل گئدیردی. سرایدا کی پول چاتیشمازلیغی و شاهین گنینه – بؤلونا شخصی خرج لری نتیجه سینده شاها مخصوص تؤرپاق ساحه لری نین بؤیوک بیر حصصه سی ساتیلیردی. شاهین خصوصی مولک لرینین ساتیلماسی ، اونون اقتصادی ضعیف لمه سی ایله یاناشی سیاسی ضعیف لمه سینه ده سببب اولوردو.

ایران جمعیتی نین اقتصادی و اجتماعی ساحه لرینده باش وئره ن دئیشیک لر، عین زاماندا یاواش اولورسا دا مدنی حیاتی دا دئیشدی. ….

***

یوخاریدا قید ائتدیک کی ، ایران جمعیتی نین اقتصادی و اجتماعی ساحه لرینده باش وئره ن دئیشیک لیک لر ، عین زاماندا یاواش اولورسا دا مدنی حیاتی دا دئیشدی . ایرانین انگلستان و روسیه ایله سیخ علاقه لری نتیجه سینده اوروپا یا یؤل آچیلدی و مختلف جور فیکیر و ایده آل لار ایرانا یؤل تاپدی . اوروپا نی تانیماق ، خصوصیله ایران آیدینلارینا ایلک دفعه اولاراق اؤزاؤلکه لری نین گری لیی و اوروپانین انکشافی آراسیندا  کی فرقی گؤرمه یه امکان وئردی . بو اوچون بونلار آراسیندا داها تئز – تئز لازیم و اجباری رفورم لار طلب ائدیلیردی.

اوروپا سیاحت لرینده اورادا کی ترقی دن تاثیرلنن قاجارلار سلاسه سینین بیر نئچه شاهی حتا ، ایران اهالیسینی اوروپالاشدیران رفرم لارطرفداری اولدولار. 1848 – نجی ایلده تخت و تاج صاحبی اولموش ناصرالدین شاه ، مثال اوچون عنعنه وی اولاراق دین خادم لرینین نفوذو آلتیندا اولان کوتله وی تحصیل سیستمینده رفرما تدبیرلری حیاتا کئچیردی. قدیم دین – فلسفی مکتب لرله یاناشی 1851- نجی ایلده ضابط لر ، تکنیک لر و طبیعت شناسلارین تحصیل آلمالاری اوچون عالی مکتب “دارالفنون” یارادیلدی و بورایا همچنین اوروپادان دا اؤیره تمن (معلم ) قوّه لر جلب ائدیلدی. بوندان علاوه او ایران مطبوعاتی نین دا اساسینی قویدو . 1850- نجی ایلده ایراندا دولت پولونون حسابینا ماشین اصولو ایله چاپ ائدیلمیش ایکی غزه ت چیخدی. بو دؤروده ایلک دفعه اولاراق همچنین بؤیوک بیر طلبه (دانشجو) قوروپاسی خارجه گؤنده ریلدی.

ناصرالدین شاهین حیاتا کئچیردیی رفرم لار هئچ ده کؤک لو رفرم لار دئیلدی و اؤلکه نین مدرن لشدیریلمه سینده آنجاق جزئی موفقیّت قازانا بیلیردی . باشقا سؤزله  ،  اونون بو و یا دیگر رفرم لاری ، حکومتی نین بؤیوک منفی جهتلری آلتیندا تاثیرسیز قالیردی. مثال اوچون او اهالی نین بؤیوک حصصه سی نین دوچار اولدوغو یوخسوللوغو آرادان قالدیرا بیله جک اجتماعی رفرم لارا هئچ بیر ماراق گؤسترمیردی. بونون عوضینده او سلف لری کیمی ایران اهالیسینه قارشی اؤزباشینالیق سیاستی ایره لی سوروب و سرایی تنقید اتمه یه جسارت ائدن هر بیر شخصه قارشی آمانسیزلیق ائدیب و اؤز خیرینه اجنبی لره امتیازلار ساتیب و بونون عوضینده ایسه اؤزونون و سرای آداملاری نین جل – جلال  ایچینده یاشامالاری اوچون خرج ائتمه یه بؤرج آلیردی.

دولت طرفیندن حیاتا کئچیریلن رفرم لارین فایداسی  بوندان عبارت ایدی کی ، بو اوروپایا تدریجا آجیلان بیر یؤل ایدی و هر شئیدن اوّل ایرانلی طلبه لر و آیدینلار اوچون خارجده اوخوماق امکانی ایدی. بو طلبه و آیدینلارین بیر چؤخو اؤز وظیفه لرینی بوندا گؤروردور کی ، ایران خالقلارینی اوروپانین ترقی سیله تانیش ائتسین و اونلاردا بونا اوخشار بیر انکشافی مومکون اده بیله جک حاکمیت سیستمی نین یارادیلماسیندا ماراق اؤیاتسین.

اجمالی اولاراق دئمک اولار کی ، مشروطه انقلابی عرفه سینده انگلستان و روسیه نین تاثیری نتیجه سینده ایراندا بیر – بیریله باغلی اولان اقتصادی – اجتماعی عنصرلر میدانا گلمیشدی کی ، عنعنه وی اجتماعی قورولوشون دئیشیلمه سینه سبب اولدولار. کهنه اجاره سیستمی بو دؤوروده بحران وضعیته دوشموشدور و خارجله تجارت نتیجه سینده وارلانان ایری تاجرلرین یئنی یارانان طبقه سی (مرکانتیل بورژوا) بو واردان هم تؤرپاق ساحه لری نین ساتین آلماسی و همده سیاسی حاکمیتین اله کئچیریلمه سی یؤلوندا استفاده ائدیردی.

اؤز ماراقلارینی داها یاخشی بیر سیاسی سیستم ایله تمثیل ائتمک اوچون ایری تاجرلره ایران اهالی سینین کومه یی لازیم ایدی. اونلار بونون اوچون قاجارلار سرایینا قارشی ایران اهالیسی نین عمومی ناراضی لیغیندان استفاده ائدیب و نهایت اؤزلرینین اشتراکی ایله مشروطه حرکاتینین یارادیلماسی اوچون ان اون جرگه ده اؤزلرینینن ، روحانیلرین و آیدینلارین دوردوغو بیر انقلاب حاضیرلادیلار.

B- 1

1905 – 1909 – نجی ایل لرده مشروطیت انقلابی

ایران خالقلاری نین مطلق پادشاهچیلیقا قارشی تضییقی آلتیندا مظفرالدین شاه مچبور اولدو کی، 5 – آوقوست 1906 – نجی ایلده مشروطیت پادشاهچیلیغی حاققیندا قانون امضالاسین . مشروطیت انقلابی اؤز کاراکترینه گؤره شاهین و اونون حکومتی نین یالنیز آیری – آیری سهولرینه قارشی مانیفستا دئیلدی ، عکسینه ، ایران تاریخینده ایلک دفعه اولاراق شاهین تک باشینا حوکمدارلیق ادّعاسینا قارشی اعتراض ، پارلامنتین یارادیلماسی و شاه حاکمیتینه قارشی سیاسی قوّه کیمی اساس قانونون قبول ائدیلمه سی طلب ائدیلیردی.

آشاغیدا کی بؤلومده مشروطه انقلابی نین سبب لری و انقلابین گئدیشاتی تحلیل ادیله جکدیر.

مشروطه انقلابی نین سبب لری

19- نجو عصرده ایران اجتماعی استروکتوراسینی تحلیل ائده رکن ، بیز آرتیق قید ائتدیک کی، تخمینا 19- عصرین اورتالاریندان باشلایاراق ، انگلستان و روسیه نین تاثیری آلتیندا ایراندا اجتماعی- اقتصادی قورولوشدا باشلایان دئیشیک  لر و بونونلا باغلی  اجتماعی طبقه لرده اجتماعی قورولوش تصوّرلری نین دئیشمه سی پروسه سی مشروطیت سیستمی نین یارانماسیندا حل ائدیجی فاکتوردور.

اجتماعی- اقتصادی قورولوشون دئیشیلمه سی ایری تاجرلر طبقه سی کیمی یئنی طبقه لرین یارانماسینا سبب اولدو. بو ایری تاجرلر طبقه سی اؤزلرینین آرتان اقتصادی گوجو نتیجه سینده غدّار رژیمی اؤز ماراقلارینی داها یاخشی تمثیل ائده ن یئنی بیر سیاسی سیستم ایله عوض ائتمک ایسته ییردیلر.

یئنی طبقه لرین یارانماسی ایله یاناشی ، عنعنه وی طبقه لرین مثال اوچون صنعتکارلار طبقه سی نین وجودو خارجی مال لارین رقابتی نتیجه سینده نظره چارپاق درجه ده تهلکه آلتیندا ایدی. بونا گؤره ده بو طبقه لرده بیر سیاسی سیستم طلب ادیردیلر کی ، او ، اجنبی دولتلرین حدسیز– حسابسیز نفوذونو محدودلاشدیرا بیلسین و اونلارین موجودلوغونون اساسلارینا قطعی تامینات وئرسین.

مشروطه حرکاتیندا اشتراک ائده ن مختلف طبقه لردن هر بیری نین اؤز ، بعضا حتّا بیر- بیرینه ضد اولان مقصدلری وار ایدی. بوتون بو قوروپلاری واحد جبهه ده بیرلشدیرن عمومی مقصد بو ایدی کی ، اونلار شاهین مطلق حاکمیتینی آرادان قالدیرماق ایسته ییردیلر. بیر حاکمیت کی ، ایراندا تخمینا بوتون طبقه لرین زیانینا اولاراق داخیلده گوج و استثمار حیاتا کئچیریردی و خاریجه  مناسبتده ایسه اؤلکه نی اوروپا دولتلرینه ، هر شئید ه ن اوّل انگلستان و روسیه یه امتیازلار فورماسیندا ساتیردی و آلدیغی پول لارلا تمامیله شاه و اونون سرای اعیانلاری نین جاه – جلالّلا یاشاماقلارینی تامین ائدیردی.

دئمه لی مشروطیت حرکاتیندا اشتراک ائده ن اساس اجتماعی قووّه لر یاخیندان تحلیل اولونمالیدیر. بو اوچونده اساس دیقّت بو طبقه لری مشروطه حرکاتیندا اشتراکا وادار اده ن سبب لره وئریلمه لیدیر.

مشروطه انقلابیندا اساسا ایری تاجرلر ، دین خادملری ، ضیالیلار و شهرلرده یاشایان خیردا صنعتکارلار و خیردا تاجرلر اشتراک ائدیردی. بو انقلاب آنجاق شهرلرده محدودلاشیردی و کندلیلر ایسه شهرلرده کی حادثه لردن تجرید ائدیلمیشدیر.

مشروطه انقلابینین رهبرلیی اساسا ایری تاجرلرین ، یوکسک رتبه لی دین خادملرینین و بعضی ضیالی لرین الینده ایدی.

ایری تاجرلرین مشروطه حرکاتیندا اشتراکی اؤزلری نین اقتصادی فعال لیغینی آزاد انکشاف ائتدیرمک مناسبتلری یارادا بیلمک آرزوسوندان ایره لی گلیردی. افسوس کی ، ایری تاجرلر طبقه سی لاپ اوّلدن هم انگلستان و روسیه ایله  ، همده سرایلا  کومپرومیسه حاضیر ایدی. اجنبی دولتلرله گذشته راضیلیق اوندان ایره لی گلیردی کی ، ایری تاجرلر محض انگلستان و روسیه نین نفوذو نتیجه سینده میدانا گلمیش ایدی. چونکو خارجله تجارت اتمکله یئنی اوروپا محصول – لارینین ادخالی و اؤز تارلالاریندا بئجه ریلن کند تصرفاتی محصول لاری نین اخراجی یولو ایله اونلار یوکسک گلیر الده ائده بیلیردیلر. سونرا داخیلده ده فئودال سیستمی نین تمامیله آرادان قالدیرماسینی ایسته میردیلر. چونکو اونلارین اؤزلری ده ملکه دار ایدیلر. آنجاق بونا باخمایاراق بعضا ایری تاجرلر انگلستان و روسیه ایله و داخیلده سرای لا ضدّیتده اولوردولار. مثلا : 22 – مارت 1891- نجی ایلده (28 رجب 1307) توتون امتیازی بیر انگلیس لی شرکتینه وئریلنده  (بو مقاوله ده اساسا انگلستان 50 – ایل مدّتینه ایران توتونون بئجه ریلمه سی ، ساتماسی و اخراجی اوزه رینده یگانه نظارته مالیک ایدی) بو امتیازی خارجه وئره ن شاه ایله ایری تاجرلرطبقه سی آراسیندا ایلک جدّی ضدّیتلر یاراندی.

ایری تاجرلرین کاروانلاری یول کسنلر طرفیندن تالان ادیلنده ، یا خود والی لر اونلاردان اوزباشینا یوکسک وئرگی و دیگر پول لار طلب ائدنده ، اونلار اؤزلری نین مدافعه سی اوچون قانون طلب ائدیردیلر. اگر اجنبی شرکتلر اونلارین تجارت ساحه لرینه حددن آرتیق نفوذ ائتمه سی دیلر و فئودال سیستمی داخیلینده مثال اوچون تجارت یؤل لارینین تهلکه سیزلیینه تامینات وئره ن بیر اصول- اداره اولسایدی، یقین کی تاجرلر حکم سوره ن مناسبتلرله راضیلاشاردیلار. عکس تقدیرده اونلار اؤزلرینین ایری تاجرلر کیمی موجود اولمالارینا تامینات وئره بیله جک بیر ملی – آزادلیق انقلابی طلب ائدیردیلر. (12)

یکون ووراراق دئمک اولار کی ،  ایری تاجرلر خارجی اؤلکه لرله علاقه ساحه سینده  خارجین ایرانا حددیندن آرتیق گوجلو نفوذونون محدودلاشدیریلماسینی و داخیلده ایسه بئله بیر مرکزلشدیریلمیش اداره اصولو طلب ائدیردیلر کی ،   تجارت یول لاری نین تهلکه سیزلیینی ، ایالتلرده والی لرین اکثر حال لاردا سویغونچولوق تدبیرلری نین آرادان قالدیریلماسینی و یا خود ایری تاجرلرین اقتصادی انکشافینا تامینات وئره ن عدالتلی وئرگی سیستمی نین یارادیلماسینا  امکان وئرسین. بوندان علاوه اونلار اؤزلری نین مولک لرینه سرای هجوملاریندان تامینات وئریلمه سینی و حتّا بعضی یئرلرده یونگول صنایع ساحه سینین یارادیلماسینا اجازه وئریلمه سینی ده طلب ائدیردیلر.

مشروطه انقلابینا مناسبتده توتدوغو موقع لره گؤره دین خادملرینی ایکی قوروپا بؤلمک اولار:

1-    یوکسک طبقه یه منسوب اولان وارلی  دین خادملری

2-    کاسیب و آشاغی طبقه یه منسوب اولان روحانیلر

یوکسک دین خادملری ایله مقایسه ده کاسیب  روحانیلر، اهالی نین ان آشاغی طبقه لری نین طرفینده دوروردو.

اونلار اخلاقی سبب لردن اهالی نین بؤیوک اکثریتی و اؤزلری اوچون یوخسوللوغون آرادان قالدیریلماسینی طلب ائدیردیلر. یوکسک دین خادملری ایسه ، حاکم یوخاری طبقه یه منسوب ایدیلر و اکثر حال لاردا اونلار بؤیوک گلیر آلدیقلاری تؤرپاقلاری اداره ائد ه نلر و یا خود خصوصی ملکیت صاحبی ایدیلر. اونلاردان بعضی لری حتّا شاه ایله قؤهوم و یا خود سرای ین ان سیخ متّفق لری ایدی . یوکسک دین خادم لرینین معین بیر قسمی شاهلا مناقشه ده ایدیلر. چونکو اونلارین قدرتلری ، مولک لرینین چوخلوغویلا و دیگر تورپاق ساحه لریندن آلدیقلاری گلیرلرله دورمادان آرتیردی. اونلارین وار- دولتی آرتدیقجا، اؤزلری نین آرتان حاکم موقعینی شاه و سرایدان محافظه ائتمه – یه  مجبور اولوردولار (قاجار سلاسه سینین بیر نئچه شاهی دفعه لرله یوکسک دین خام لری نین تورپاقلاری نین بیر حصصه سینی مصادره ائدیب و دولت تورپاقلارینا چئویرمه یه جهد ائتمیشدیلر).

مشروطیت انقلابیندا اشتراک ائتمکله یوکسک دین خادملری ایلک نوبه ده چالیشیردیلار کی ، تکجه شاه طرفیندن دئیل ، همده خارجی دولتلرین ایرانا نفوذو نتیجه سینده تهلکه یه معروض قالا بیله جک حاکم موقعلرینی قؤرویوب ساخلاسینلار. بئله لیکله اونلار 1891 – نجی ایلده توتون امتیازینین انگلستانا وئریلمه سی نین قطعی علیهینه اولموشدولار . چونکو اونلارین اؤز تورپاق ساحه لرینده ده توتون بئجه ریلیردی. اونلار همده قؤرخوردولار کی ، اوروپا مدنیّتی نین ایرانا ادخالی نتیجه سینده ، اسلام دینی اهالی آراسیندا اؤز تاثیرینی ایتیره بیلسین . بو او دئمکدیر کی” اؤزونو تمامیله حاکم طبقه کیمی حسّ ائده ن یوکسک دین خادملری اؤزلری نین تمثیل ائتدیکلری دینه هر هانسی بیر اطاعت کارسیزلیغدا اؤزموقع لرینه قارشی تهلکه گؤروردورلر” (13)

19- عصرین اورتالاریندا یارانمیش غیر مذهبی آیدینلار دا مشروطه انقلابیندا مهم رول اوینامیشلار. بو ضیالی- لارین بیرحصصه سی افلاس لانما تهلکه سیندن چیخیش یؤلونو اؤز اوشاقلاری نین تحصیلینده گؤره ن خیردا و اورتا فئودال لارین اوغلانلاری ایدی. بونلار اوروپایا گؤنده ریلیردی و اوروپادا اونلار تحصیل آلیردیلار کی ،  ایرانا قایتدیقدان سونرا یوکسک وظیفه آلیب و توتا بیلسین لر.

آنجاق افلاسا چکیلمه تهلکه سی آلتیندا اولان خیردا و اؤرتا فئودال لارین اومیدی پوچا جیخدی. چونکو هر هانسی بیر وظیفه نی الده ائتمک اوچون کؤروپچیا و رشوت وئرمه بیرینجی درجه لی اهمّیته کئچیردی. بو سببدن ده بئله ضیالیلار لازیم رفورم لار طلب ائدیردیلر.

آنجاق اوروپادا تحصیل آلمیش ضیالیلارین اله حصصه لری ده وار ایدی کی ، اونلاری یوکسک وظیفه توتمالاری- نین تامین ائدیلمه سی دئیل ، عکسینه ، اؤز ایده آل لارینین حیاتا کئچیریلمه سی داها چوخ ماراقلاندیریردی. بو آیدینلار غربی اوروپا اؤلکه لری نین حکومت سیستمی نین اوستونلوک لرینه اینانیر و بونونلا مقایسه ده ایران دسپوتیزمینی حدسیز درجه ده گری لیک کیمی قبول ائدیب و بونا گؤره ده ایراندا لازیم دئیشیک لیک لرین طرفداری کیمی چیخیش ائدیردیلر.

اونلار اؤزلری نین وظیفه سینی بوندا گؤروردولر کی ، ایران اهالیسینه ایراندا مثبت دئیشیک لیک لرین مومکون – لویونو امکان داخیلینده ایضاح ائتسینلر. بئله ضیالیلارین اؤلکه نین داخیلینده کی معارف لندیرمه فعالیت لری ، خارجده یاشایان و اکثریتی ایرانی سیاسی سببلردن ترک ائتمیش یازیچی و زورنالیست لر طرفیندن مدافعه ائدیلیردی ( بو ضیالیلارین چؤخو میرزا فتحعلی آخوندوف ، میرزا عبدالرحیم طاللب اوف و میرزا زین العابدین مراغه ای- نین  چاغداش فیکیرلریندن تاثیر آلیردیلار).

بئله لیکله بیر دسته ژورنالیست و یازیچی استامبولدا اساسی 1875- نجی ایلده قؤیولموش “اختر” ژورنالی نین رئداکسیا سیندا چالیشیردی. قاهره ده معارف لشدیرمه ایشی ، اساسی 1898 – نجی ایلده قویولان “ثریّا” و “پرورش” غزه تی اطرافیندا مرکزلشمیشدی. 1893- نجو ایلدن کلکته ده چیخماغا باشلایان “حب المتین” غزه ته- نین ده یوکسک سویّه سی وار ایدی. خارجده نشر ائدیلن بو ژورنال لارین آراسیندا اساسی 1890- نجی ایلده ایرانین لندن ده کی کئچمیش سفیری میرزا ملکم خان ناظم الدوله طرفیندن قویولان “قانون” ژورنالینین بؤیوک اهمیتی وار ایدی.

ایری تاجرلرین ، یوکسک دین خادملری نین و ضیالیلارین رهبرلیی آلتیندا ، یوخاریدا قید ائدیلدیی کیمی ، صنعتکارلار و خیردا تاجرلر ده مشروطه حرکاتیندا اشتراک ائتمه یه جلب ائدیلدیلر. خیردا تاجرلرین ظولمکار رژیمیندن ایلک ناراضیلیقلاری 1891- نجی ایلده ، توتون امتیازی انگلستانا وئریلنده اؤزونو گوجلو گؤسترمیش ایدی. انگلستان توتون امتیازینی آلماقلا ، ایران توتونونون اخراجاتی و اونون ایراندا ساتیلماسی خقوقونا یگانه مالیک اولدوقدا ، خصوصیله ایران توتون تاجرلری اؤزلری نین یاشایش و دولاناشیق واسطه سیندن محروم اولدوقلارینی باشا دوشدولر. اعتراض علامتی اولاراق ، او واخت بیر چوخ توتون تاجرلری اؤز دوکانلارینی باغلادیلار.

ایراندا کی گمرک سیستمی طرفیندن ده خیردا  تاجرلر اؤزلرینی گوجلو تضییق آلتیندا حسّ ائدیردیلر. مظفرالدین شاهنین حاکمیتی دؤورونه  قده ر 1896-1906 – هر شهرین اؤزونون گمرک اداره سی وار ایدی و مال لارین ایستر داخیلدن ، ایسترسه ده خارجدن  گتیریلمه سیندن آسیلی اولمایاراق ، اوندان گمرک حاققی آلینیردی. گمرک حقوقو اکثر حال لاردا والی لر طرفیندن اجاره یه گؤتورولوردو و بؤیوک نفوذا مالیک ایری تاجرلر اؤز مال –لارینی گمرک حاققی وئرمه دن داخیل و خارج ائده بیلیردیلر. بونوندا نتیجه سینده گمرک وئرگی سینین اساس آغیرلیغی خیردا تاجرلرین اوزه رینه دوشوردو.