شيخ عزالدين حسن اوغلو اسفرايني

نخستين اشعار كلاسيك به زبان ادبي تركي


مئهران باهارلي-٢٠٠٣



http://sozumuz.blogspot.com/2003_02_23_sozumuz_archive.html


سؤزوموز


شيخ عزالدين حسن اوغلو اسفرايني (دوغوم ؟ - اؤلوم ١٢٦٠)


شاعر و متصوف بزرگ ترك، "شيخ عزالدين اسفرايني خراساني" متخلص به "حسن اوغلو" در تذكره هاي قديمي و نيز تاريخ ادبيات تركي از موقعيتي استثنايي برخوردار است. او به عنوان پيشگام و يكي از مهمترين شعرايي كه به زبان تركي آزربايجاني سروده اند پذيرفته شده است.


تاريخ ادبيات تركي ديواني در خراسان، ايران، آزربايجان و تركيه همه با اشعار شعراي ترك خراسان شروع ميشود. اولين شعراي تركي گوي ادبيات ديواني در آزربايجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دخاني هر دو از تركهاي خراسان ميباشند. موقعيت اين دو در ادبيات تركي بسان موقعيت حنظله بادغيسي و ابوشكور بلخي نخستين شاعران دري-فارسي سرا (از افغانستان امروزي) است.


حسن اوغلو اسفرايني، متولد شهر ترك نشين اسفراين در خراسان در قرن ١٣ ميلادي (اواخر قرن ٧ هجري) بوده و از تركان خراسان است. اين صوفي حروفي كه شرح حال او در تذكره الشعراي دولتشاه سمرقندي آمده، به سال ١٢٦٠ ميلادي فوت نموده است. (باني دين - مذهب آزربايجاني حروفي، "فضل الله نعيمي تبريزي" است). حسن اوغلو در عالم طريقت مريد "شيخ جمال الدين ذاكر" حروفي بود. اين خود نشان ميدهد كه محتملا او در سالهاي پاياني قرن ١٢ ميلادي بدنيا آمده است.


حسن اوغلو داراي ديوان شعري به زبانهاي تركي و فارسي بوده كه به روزگار ما نرسيده است. امروزه از سروده هاي وي تنها سه غزل تركي و يك شعر فارسي در دست است. از اينها دو غزل، توسط تذكره نويسهاي قپچاقي حفظ شده است. برخي قطعات تركي در "تذكره عاشق چلبي" نيز به وي نسبت داده شده اند. وي در اشعار تركي خويش مخلص "حسن اوغلو" و در اشعار فارسي "پور حسن" را بكار برده است. از آنجاييكه زبان شعري وي روان، با صلابت و متكامل است گمان نميرود كه اين سروده ها نخستين نمونه و تجربه هاي شعري در زبان تركي باشند. با اينهمه به سبب آنكه فعلا آثار قديميتري به زبان ادبي تركي آزربايجان در دست نيست، سروده هاي حسن اوغلو به عنوان نخستين نمونه هاي زبان ادبي و نظم تركي آزربايجان و خود وي نيز به عنوان نخستين شاعري كه به اين زبان شعر سروده است پذيرفته ميشود.


اشعار حسن اوغلو در خاورميانه حتي شمال آفريقا شناخته شده و بسيار رايج بوده است. غزلهاي او در مدت كمي در بين تركان آزربايجان، آناتولي و مصر محبوبيت يافته و شعرايي مانند "سيف سرايي" شاعر قپچاقي دربار دولت تركي مملوك مصر در قرن ١٤ ميلادي و "احمد داعي" در قرن ١٥ ميلادي در آناتولي بر آنها نظيره نوشته اند.


اسفراين امروز: تركها كه بزرگترين گروه ملي در شمال استان خراسان را تشكيل ميدهند در اين ناحيه در شهرها و روستاهاي تماما ترك نشين و يا آميخته با ديگر گروههاي ملي زندگي ميكنند. اسفراين نيز يكي از شهرهاي شمال خراسان است كه علي رغم همسان سازي و فارس سازي گسترده تركان اين خطه، اكنون نيز اقلا يك سوم از جمعيتش را تركها تشكيل ميدهند (دو سوم بقيه را كردها و فارسها تشكيل ميدهند). معمول است كه لهجه تركهاي اين نواحي كه بيشتر در اسفراين، صفي آباد و بام و ....سكونت دارند در يك زيرگروه و با نام "جنوب-غربي" لهجه هاي "تركي خراساني" ناميده شوند. تركي خراساني و تركي آزربايجاني امروزه دو گروه لهجه هاي عمده زبان تركي در ايران را تشكيل ميدهند.


بسيار بجا خواهد بود كه هنرمندان و خادمين فرهنگي و ادبي تركهاي ساكن در ايران، بويژه تركهاي ساكن در خراسان و آزربايجان، حتي دولتين ايران و آزربايجان، براي گراميداشت حسن اوغلو و يادبود خدمت وي به زبان، ادبيات و فرهنگ ملي تركي، آزربايجان و ايران، همه ساله مراسم يادبودي برگزار ويا حتي مجتمع-انجمني در شهر اسفراين بنام وي تاسيس نمايند. برپا ساختن تنديس وي در اسفراين و يا حتي تخصيص روزي به نام وي جهت روز ملي شعر تركي نيز ميتواند انديشيده شود.


در زير سه نخستين غزل به زبان تركي آزربايجان، يادگار حسن اوغلو تقديم ميشود:



-----------------------------------
بيرينجي غزه‌ل- Birinci qəzəl
غزل اول


عجه‌ب! بيلسه‌م مني شئيدا قيلان كيم؟

Əcəb bilsəm məni şeydâ qılan kim
منه بو عئشق اودون پئيدا قيلان كيم؟

Mənə bu eşq odun peydâ qılan kim


عجه‌بله‌ره‌م، عجه‌ب قالديم ايلاهي!

Əcəblərəm əcəb qaldım ilâhi
ايمان اهلين دؤنوب، ترسا قيلان كيم؟

İman əhlin dönüp tərsâ qılan kim


قاميشدان شككه‌ر-و داشدان جه‌واهير،

Qamışdan şəkkər-o daşdan cəvâhir
آغاجدان دانه‌يي خورما قيلان كيم؟

Ağacdan dânə-yi xurma qılan kim


تنيم يئتميش ايكي دورلو داماردير،

Tənim yetmiş iki dürlü damardır
كيمين ايرماق، كيمين دريا قيلان كيم؟

Kimin ırmaq kimin dəryâ qılan kim


قو بو تدبيري! گل تقدير ائيله!

Qo bu tədbiri gəl təqdir eylə
بوگونكو وعده‌ني فردا قيلان كيم؟

Bugünkü və’dəni fərdâ qılan kim


بو نعطين فرشيني، هرده‌م بو فرراش،

Bu nə’tin fərşini hərdəm bu fərraş
بو عرشين رنگيني مينا قيلان كيم؟

Bu ərşin rəngini minâ qılan kim


حسه‌ن اوغلو، بو بير قطره مئنيده‌ن،

Həsənoğlu bu bir qətrə menidən
اونون خوب صوره‌تين زيبا قيلان كيم؟

Onun xub surətin zibâ qılan kim



-------------------------------------


ايكينجي غزه‌ل-

 İkinci qəzəl
غزل دوم:


آپاردي كؤنلومو بير خوش قمه‌ر اوز، جانفه‌زا ديلبه‌ر،

Apardı könlümü bir xoş qəmər üz, canfəzâ dilbər
نه ديلبه‌ر!؟ ديلبه‌ر-ي شاهيد، نه شاهيد!؟ شاهيد-ي سروه‌ر

.Nə dilbər, dilbər-i şâhid nə şâhid şâhid-i sərvər


من اؤلسه‌م، سن بوت-ي شنگول، صوراحي ائيله‌مه قولقول!

Mən ölsəm sən bot-i şəngül surah-i eyləmə qulqul
نه قولقول!؟ قولقول-ي باده، نه باده!؟ باده-يي احمه‌ر.

Nə qulqul, qulqul-i bâdə, nə bâdə bâdə-yi əhmər


باشيمدان گئچمه‌دي هرگيز، سنينله ايچديييم باده،

Başımdan geçmədi hərgiz səninlə içdiyim bâdə
نه باده!؟ باده-يي مستي، نه مستي!؟ مستي-يي ساغه‌ر.

Nə bâdə bâdə-yi məsti nə məsti məstiyi sâğər


شها! شيرين سؤزون قيلير، ميصير´ده هر زامان كاسيد،

Şəha şirin sözün qılır Misirdə hər zaman kâsid
نه كاسيد!؟ كاسيد-ي قييمه‌ت، نه قييمه‌ت!؟ قييمه‌ت-ي شككه‌ر.

Nə kâsid kâsid-i qiymət, nə qiymət qiymət-i şəkkər


توتوشمه‌يينجه در آته‌ش، بليرمه‌ز خيصله‌ت-ي عنبه‌ر،

Tütüşməyincə dər atəş bəlirməz xislət-i ənbər
نه عنبه‌ر!؟ عنبه‌ر-ي سوزيش، نه سوزيش!؟ سوزيش-ي ميجمه‌ر.

Nə ənbər, ənbər-i suziş nə suziş suziş-i micmər


ازه‌لده جانيم ايچينده، يازيلدي صوره‌ت-ي معني،

Əzəldə cânım içində yazıldı surət-i mə’ni
نه معني!؟ معني-يي صوره‌ت، نه صوره‌ت!؟ صوره‌ت-ي دفته‌ر

.Nə mə’ni mə’ni-yi surət nə surət surət-i dəftər


حسه‌ن اوغلو سنه گرچي، دوعاچيدير، ولي صاديق،

Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır vəli sâdiq
نه صاديق!؟ صايدق-ي بنده، نه بنده!؟ بنده-يي چاكه‌ر

.Nə sâdiq sâdiq-i bəndə nə bəndə bəndə-yi çâkər



----------------------------------


اوچونجو غزه‌ل- Üçüncü qəzəl
غزل سوم


نئجه­سين؟ گل ائي اوزو آغيم منيم

!Necəsin gəl ey üzü âğım mənim
سن اريتدين اودلارا ياغيم منيم

.Sən əritdin odlara yâğım mənim


آند ايچه‌ره‌م، سنده‌ن آرتيق سئومه‌يه‌م،

And içərəm səndən artıq sevməyəm
سنين ايله خوش گئچه‌ر چاغيم منيم

.Sənin ilə xoş geçər çâğım mənim


حوسن ايچينده سنه مانه‌ند اولمايا،

Hüs içində sənə mânənd olmaya
اصلي اوجا، كؤنلو آلچاغيم منيم

.Əsli uca könlü alçâğım mənim


آل اليمي اره‌ييم مقصودوما

Al əlimi ərəyim məqsuduma
قويما اوره‌كده يانا داغيم منيم

.Qoyma ürəkdə yana dâğım mənim


سن رقيبه سيرريني فاش ائيله‌دين،

Sən rəqibə sirrini fâş eylədin
اونون ايله اولدو شيلتاغيم منيم

.Onun ilə oldu şıltâğım mənim


قيشلاديم قاپيندا ايتله‌رين ايله

Qışladım qapında itlərin ilə
اولدو كويون ايشده يايلاغيم منيم

.Oldu kuyun iştə yaylâğım mənim


من اؤلوجه‌ك يولونا گؤمون مني،

Mən ölücək yoluna gömün məni
باخا دورسون يارا تورپاغيم منيم

.Baxa dursun yara torpâğım məni


تورپاغيمدان بيته حسره‌تله آغاجTorpağımdan bitə həsrətlə ağac

قيلا زاري جومله يارپاغيم منيم

.Qıla zâri cümlə yarpâğım mənim


بو حسه‌ن اوغلو سنين بنده‌ن دورور

،Bu Həsənoğlu sənin bəndən durur
اونو رد ائتمه! ائي اوزو آغيم منيم

.Onu rədd etmə ey üzü âğım mənim

----------------------------------------


گرچه‌يه هو

Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan: http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/

http://elobaoymaqlarimiz.blogspot.com/

http://demoqrafi.blogspot.com/
http://tomarlar.blogspot.com/

http://xatun.blogspot.com/