آذربایجاندا بایرام دب لری
احد فرهنمدی(اویاق)
ینئی اوغوز بایرامی بوتون ائللریمیزه موبارك اولسون،تانری هر نه اوره یینیزده خئیر آرزولار وار وئرسین
ایل یئنی لنیر/ عؤمور كؤهنه‌لیر...
ینئی اوغوز بایرامی بوتون ائللریمیزه موبارك اولسون،تانری هر نه اوره یینیزده خئیر آرزولار وار وئرسین
ایل یئنی لنیر/ عؤمور كؤهنه‌لیر...
محتشم آذربایجان یوردوندا یایلا قیشین هاوا و طبیعت دورومو باخیمیندان دییشیك‌لیگی گؤستریر كی یازین یولدان یئتمه‌سی بو یئرده یاشایانلاری دریندن دوشوندوروب سئویندیرمیشدیر. یازین طراوت‌له شنلیك گتیرمه‌سی اوچون اونون باشلاندیغی گون زردوشت دینینه باغلی اولان اهورامزدایا عایید عنصرلریندن اولموشدور.
عادت و دبلرله دولو اولان، كؤكو چوخ اسكی زامانلار میلاددان نئچه مین ایل قاباغا قاییدان نوروز بایرامین بیر سیرا زردوشت دینیندن قالمیش، بعضیلری ایسه بوتون تورك ائللری دئمك یئرلی توركلر، اورتا آسیا توركلری و اورادان آذربایجانلا همدان تورپاغینا گلیب یئرلشمیش تورك سویلو ائللرین عادت و رسملری بیلمیشدیلر.
نوروز بایرامی بعضی بیلگینلرین نظریجه كؤكونده اوغوز بایرامی اولموش سونرالار گئت- گئده بو گونكو دوروما دوشموشدور. نوروز شیمال یاریم كؤره‌سینده یازین باشلاندیغی گئجه- گوندوز برابرلیگی گونونده كئچیریلیر. بیر سیرا ائللر یازین یولدان یئتمه‌سین طبیعتین یئنی‌دن جانلانماسی ایله باغلامیش اونا عایید اؤزل شنلیك مراسیملر كئچیرمیش و بیر بایرام كیمی آدلاندیرمیشلار.
باهار بایرامیندا بیر عادت اولاراق یازین گلمه‌سینی، طبیعتین یئنی‌دن جانلانماسین قارشیلاماق اوچون سومنی گؤیردیلیر. سومنی گؤیردن قادینلار یولدان یئتن یئنی ایله بركت، بوللوق آرزیلامیش، بایراما دؤردو هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی اؤزونه مخصوص دبلرله كئچیریلیر. سون چرشنبه تونقال قالاماقلا نغمه‌لر اوخونور. اودلا گونشه اولان ایناملارینی ایفاده ائدیلیر. بوتون بو كئچیریلن دبلر ایسلامدان چوخ- چوخ قاباق وارلیق تاپمیش قدیم شرق عنعنه‌لرینین داوامی اولان عادتلردیلر.
نوروز بایرامی هله یولدان یئتیشمه‌میش عادت اوزره ائوده، حیط‌ده آبادلیق، تمیزلیك ایشلری آپاریلیر. آغاج اكیلیر. گؤی بئجردیلیر. عائیله عضولری چیرمالانیب سیل- سوپور ائتمك‌ده، ائوین بوتون یئرلرینین ایچه‌ری ائشیكلی توزونو آلماقدا ائو قادینینا یاردیم ائدیرلر. قاب- قاج، دوشنكلر و هامی نسنه‌لر یویولوب یئرینه دوزولور. تمیزلیك ایشلری سونا چاتدیقدا هر یئر گولابلانیب بایرامی قارشیلاماق اوچون باشقا حاضیرلیقلار ائدیلیر.
بایرام گونو شیرینی ایله پلوو پیشیریلیر، چئشیدلی بویاقلارلا یومورتالار بویانیر، خونچالار بزه‌نیر، شام یاندیریلیر. حوضورلو یئرلره گئدیلیر. كوسولولر باریشیر، قوهوم- اقریبا – قونشولار بیر- بیرینین ائوینه قوناق گئدیر. پایلار گؤندریلیر. عوموم خالق تازا پالتار گئییب شنلیكلر ائدیلیر.
ایل بایرامی یئتدیكده یوردوموزون بعضی یئرلرینده بئله نغمه‌لر اوخونور:
گلیر نوروز بایرامی/ آچیلار گوللر هامی/ ساخلا گلین آنامی/ آنامی، هم آتامی.
نوروزگلیر، یاز گلیر/ نغمه گلیر، ساز گلیر/ باغچالاردا گول اولسون/ گول اولسون بولبول اولسون.
نوروز، نوروز خوش گلدین/ خوش گلدین، بوش گلدین/ بوش گلدین دولو گلدین/ بول گلدین، سولو گلدین.
اینسان یاشاییشیندا اؤنملی یئری اولان دؤرد عنصر«سو، اود، یئل، تورپاق» توركلرین ایچینده وارلیق سیمگه‌سی كیمی قوتساللاشیب دَیه‌رلنمیشدیر. اولو آتا- بابالاریمیز قیش فصلینین سون دؤرد چرشنبهسینین هر بیرینه آد آپاردیغیمیز دؤرد عنصرین آدین قویوب ایل سونا چاتاندا او چرشنبه‌لری طنطنه‌لی مراسیملرله كئچیرمیشلر.
طبیعته یئنی‌دن جان وئرن حیات سیمگه‌سی اولان «سو» آدی ایله ایلك هفته‌نی (سو چرشنبه‌سی) آدلاندیریب بوزلا قارلارین یاواش- یاواش اریییب سویا دؤنمه‌سین طبیعته یئنی حیات باغیشلایان بیلیبلر.بعضی یئرلرده (خیر چرشنبه) ده دئییرلر. بو هفته چوخلو كندلرده جولا قازیب تینگ اكرلر، یئر سوروب یاز اكینی اكرلر. مرجی، نوخود، یاز آرپاسی، كوروشنه، یونجا، شنبله اكرلر.
«اود» ایستیلیك گتیریب ایشیقلیق پایلاییب طبیعته یئنی روح وئردییی اوچون ایكینجی هفته‌نی (اود چرشنبه‌سی) آد وئریبلر.بو هفته‌یه ( گوله چرشنبه)ده دئیینلر وار. بو گون گؤی بئجرتمه‌یه ال قاتماق گونودور. بعضی كندلرده بئله گونده یئرلی آداملار ساری تیكان، چالقی تیكان و اودون ییغیب آخیر چرشنبه تونقال قالاماق اوچون حاضیرلیق ائدرلر. اولو بابالاریمیز بئله اینانیرمیشلار؛ اودلا گونشه هر نه قده‌ر تقدوس وئردیكجه طبیعت او اؤلچوده تئز ایستیله‌شیب انسانلارا سعادت گتیره‌ر.
اوچونجو هفته «یئل» یولدان چاتیب آز زاماندا بوتون یئرلری دولانیب تورپاغی قیش یوخوسوندان آییتدیغی اوچون (یئل چرشنبه‌سی) آدلانیب. بو هفته بویو چوخلو یئرلرده خالق دیرناقلارینی توتوب، ساچلارینی قیسالدیب، هابئله مال- داوارین قویروقلارینی وورارلار. اؤلكه‌میزین بعضی یئرلرینده بو چرشنبه (كوله چرشنبه) آدلی ایله ده تانینیب.
ایلین سون هفته‌سی تورپاق، اود، سو ویئل گوجو ایله یئنی‌دن جانلانیب بیر داها آییلدیغینا گؤره (تورپاق چرشنبه‌سی) آد وئریلیب. (آخیر چرشنبه) بوتون ائللر تورپاغین آییلماسین بوللو مر اسیملرله قارشیلاییب، قیشین آغیر گونلرین دالدا قویوب طبیعتین سخاوتلی قوجاغینا قوناق گئتدیكلرین بیر- بیرلرینه تبریك دئییب بئله اوخویارلار:
سو گلدی‌ها! اود گلدی‌ها! یئل گلدی
باهار بایرامیندا بیر عادت اولاراق یازین گلمه‌سینی، طبیعتین یئنی‌دن جانلانماسین قارشیلاماق اوچون سومنی گؤیردیلیر. سومنی گؤیردن قادینلار یولدان یئتن یئنی ایله بركت، بوللوق آرزیلامیش، بایراما دؤردو هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی اؤزونه مخصوص دبلرله كئچیریلیر. سون چرشنبه تونقال قالاماقلا نغمه‌لر اوخونور. اودلا گونشه اولان ایناملارینی ایفاده ائدیلیر. بوتون بو كئچیریلن دبلر ایسلامدان چوخ- چوخ قاباق وارلیق تاپمیش قدیم شرق عنعنه‌لرینین داوامی اولان عادتلردیلر.
نوروز بایرامی هله یولدان یئتیشمه‌میش عادت اوزره ائوده، حیط‌ده آبادلیق، تمیزلیك ایشلری آپاریلیر. آغاج اكیلیر. گؤی بئجردیلیر. عائیله عضولری چیرمالانیب سیل- سوپور ائتمك‌ده، ائوین بوتون یئرلرینین ایچه‌ری ائشیكلی توزونو آلماقدا ائو قادینینا یاردیم ائدیرلر. قاب- قاج، دوشنكلر و هامی نسنه‌لر یویولوب یئرینه دوزولور. تمیزلیك ایشلری سونا چاتدیقدا هر یئر گولابلانیب بایرامی قارشیلاماق اوچون باشقا حاضیرلیقلار ائدیلیر.
بایرام گونو شیرینی ایله پلوو پیشیریلیر، چئشیدلی بویاقلارلا یومورتالار بویانیر، خونچالار بزه‌نیر، شام یاندیریلیر. حوضورلو یئرلره گئدیلیر. كوسولولر باریشیر، قوهوم- اقریبا – قونشولار بیر- بیرینین ائوینه قوناق گئدیر. پایلار گؤندریلیر. عوموم خالق تازا پالتار گئییب شنلیكلر ائدیلیر.
ایل بایرامی یئتدیكده یوردوموزون بعضی یئرلرینده بئله نغمه‌لر اوخونور:
گلیر نوروز بایرامی/ آچیلار گوللر هامی/ ساخلا گلین آنامی/ آنامی، هم آتامی.
نوروزگلیر، یاز گلیر/ نغمه گلیر، ساز گلیر/ باغچالاردا گول اولسون/ گول اولسون بولبول اولسون.
نوروز، نوروز خوش گلدین/ خوش گلدین، بوش گلدین/ بوش گلدین دولو گلدین/ بول گلدین، سولو گلدین.
اینسان یاشاییشیندا اؤنملی یئری اولان دؤرد عنصر«سو، اود، یئل، تورپاق» توركلرین ایچینده وارلیق سیمگه‌سی كیمی قوتساللاشیب دَیه‌رلنمیشدیر. اولو آتا- بابالاریمیز قیش فصلینین سون دؤرد چرشنبهسینین هر بیرینه آد آپاردیغیمیز دؤرد عنصرین آدین قویوب ایل سونا چاتاندا او چرشنبه‌لری طنطنه‌لی مراسیملرله كئچیرمیشلر.
طبیعته یئنی‌دن جان وئرن حیات سیمگه‌سی اولان «سو» آدی ایله ایلك هفته‌نی (سو چرشنبه‌سی) آدلاندیریب بوزلا قارلارین یاواش- یاواش اریییب سویا دؤنمه‌سین طبیعته یئنی حیات باغیشلایان بیلیبلر.بعضی یئرلرده (خیر چرشنبه) ده دئییرلر. بو هفته چوخلو كندلرده جولا قازیب تینگ اكرلر، یئر سوروب یاز اكینی اكرلر. مرجی، نوخود، یاز آرپاسی، كوروشنه، یونجا، شنبله اكرلر.
«اود» ایستیلیك گتیریب ایشیقلیق پایلاییب طبیعته یئنی روح وئردییی اوچون ایكینجی هفته‌نی (اود چرشنبه‌سی) آد وئریبلر.بو هفته‌یه ( گوله چرشنبه)ده دئیینلر وار. بو گون گؤی بئجرتمه‌یه ال قاتماق گونودور. بعضی كندلرده بئله گونده یئرلی آداملار ساری تیكان، چالقی تیكان و اودون ییغیب آخیر چرشنبه تونقال قالاماق اوچون حاضیرلیق ائدرلر. اولو بابالاریمیز بئله اینانیرمیشلار؛ اودلا گونشه هر نه قده‌ر تقدوس وئردیكجه طبیعت او اؤلچوده تئز ایستیله‌شیب انسانلارا سعادت گتیره‌ر.
اوچونجو هفته «یئل» یولدان چاتیب آز زاماندا بوتون یئرلری دولانیب تورپاغی قیش یوخوسوندان آییتدیغی اوچون (یئل چرشنبه‌سی) آدلانیب. بو هفته بویو چوخلو یئرلرده خالق دیرناقلارینی توتوب، ساچلارینی قیسالدیب، هابئله مال- داوارین قویروقلارینی وورارلار. اؤلكه‌میزین بعضی یئرلرینده بو چرشنبه (كوله چرشنبه) آدلی ایله ده تانینیب.
ایلین سون هفته‌سی تورپاق، اود، سو ویئل گوجو ایله یئنی‌دن جانلانیب بیر داها آییلدیغینا گؤره (تورپاق چرشنبه‌سی) آد وئریلیب. (آخیر چرشنبه) بوتون ائللر تورپاغین آییلماسین بوللو مر اسیملرله قارشیلاییب، قیشین آغیر گونلرین دالدا قویوب طبیعتین سخاوتلی قوجاغینا قوناق گئتدیكلرین بیر- بیرلرینه تبریك دئییب بئله اوخویارلار:
سو گلدی‌ها! اود گلدی‌ها! یئل گلدی
تزه عؤمور، تزه تاخیل ایل گلدی.
آنا طبیعت ال آچیقلیقلا نعمت دولو قوجاغین ائللره ارمغان گتیردیكده هامی بو دورومو سئوینجله قارشیلاییب اویناماغا گلدیكده شنلیك دولو مراسیملر یولا سالیرلار. آرتیرمالییام اوسته آچیقلاندیغی دؤرد چرشنبه اوزون ایللر بویوندا گئت- گئده اؤز نه‌دنین الدن وئرسه‌ده بو گون خالقیمیز اونلارا عایید اولان دب‌لرین هامیسینی ایلین سون چرشنبه‌سی (تورپاق چرشنبه‌سی) گونو بیرلیكده كئچیریرلر.
كئچمیشلر قورونوب ساخلانان، بیزلره میراث قالان، بوگون ائللر آراسیندا طنطنه ایله كئچیریلن بعضی عادت- عنعنه‌لر آشاغیدا آچیقلانیر.
گؤی بئجرلتمك:
بیر آز بوغدا یامرجیمك ایسلادیلیب جوجرمك اوچون پارچا آراسیندا ساخلانیلیر. جوجریب یاشیللاشاندان سونرا اونلاری چئشیدلی قابلارا تؤكوب اوستو اؤرتولور. اوجالسین دییه هر گون دیبینه سو وئریلیر، بیر آز بوی آتاندان سونرا اورتویو گؤتوروب دؤوره‌سینه قیرمیزی پارچا توتولور. چوخ ائولرده قولپو اولمایان ساخسی قابلارین دؤوره‌سینه پارچا سه‌ریلیب اوستونه قاباقدان ایسلانمیش زیه‌رك یاخیلیب، هر گون قابین ایچینه سو تؤكورلر، نئچه گون سونرا زیه‌ركلر جوجه‌ریب یاشیللاشاركن گؤزه‌ل دوروم تاپیر. بئجردیلمیش گؤیلری بایرام گونو یئدی سین سوفره‌سینه قویوب اون اوچ گون قورویوب ساخلایاندان سونرا یازین اون اوچونجو گونو چول- باییران چیخاندا اونو آخار سویا آتارلار.
سمه‌نی (سومه‌نی) پیشیرمك:
یاز بایرامینا نئچه گون قالمیش، لازیمی قده‌ر بوغدانی جوجرمك اوچون بیر قابدا ایسلادیب؛ گؤیه‌رمیش حالدا اولان بوغدالارین شیره‌سین چیخاتماغا گؤره توربایا تؤكوب نئچه گنج قیز توخماق ایله دؤیر. سونرا اله گلن شیره‌نی قازانا تؤكوب هر بیر چره‌ك شیره‌یه آلتی كیلو اون آرتیریب قاریشدیراندان سونرا تندیر یا اوجاق اوسته قویولار. قایناغا گلدیكجه آز- آز سو توكوب كؤپوكلنمیش حالا دوشنه قده‌ر قاریشدیرماغا دوام وئریلر. سومه‌نی پیشیرمكله اورتاق اولانلار بو زامان قابیقلی فیندیق، قوز، بادام، گیردكان قازانا آتیب، سونرا سومه‌نی دمه قویولار. بو ایشین آردیجا آینا، جه‌ناماز، سورمه‌دان و بیر قاب سو سومه‌نی پیشن اوتاغا قویوب قاپیسین باغلاییب دیشارییا چیخارلار. خالق آراسیندا بئله اینام وار گئجه زامانی حضرت فاطمه (س) گلیب سورمه‌دن گؤزونه چكیب، ناماز قیلیب سومه‌نی‌دن بیر بارماق ییییه‌ر. بئله اولدوقدا سومه‌نی داها آرتیق شیرینله‌شیب نذیرلر قبول اولار. پایلار بؤلوشنده هر كیمسه اؤز آتدیغی قابیقلی فیندیق، قوز، بادام، گیردكانین گؤتوروب گلن ایل بایرامینا قدر پوللاری بركت تاپسین دییه اونلاری پول تورباسیندا ساخلارلار.
سومه‌نی هر یئرده قادینلار الی ایله پیشیریلر. قازاین چئوره‌سینه ییغیشان قیز- گلینلر چالیب، اویناییب شنلیك ائتدیكده بئله نغمه‌لرده اوخویارلار:
سومه‌نی ساخلا منی/ ساخلاماسان یییه‌‌رم سنی/ سومه‌نی ساخلا منی/ ایلده گؤیرده‌رم سنی.
سومه‌نی‌یه سالدیم بادام/اطرافینی آلدی آدام/ قویمورلار بیر بارماق دادام/ قاینادین قازانی گلدیم.
سومه‌نی، آل سومه‌نی/ یازدا یادا سال منی/ گولوش دوغار دودا قدا/ ائللر اوخور بو نغمه‌نی
سومه‌نی آی سومه‌نی، ساخلا منی/ دوزوم دؤرد یانینا نرگیس، یاسمنی
بو بایرام‌دا هر ایل بایرام دوزه‌لدن/ من ال چكمم سندن كیمی گؤزه‌لدن/سفرلرین بزه‌گی سن ازلدن/ یاراشیرسان اوتاقلارا سومه‌نی.
آذربایجانین چوخ یئرینده بونا سمنو دا دییه لر
چوخلار سومه‌نی‌نی قوتسال بیلیب اونا نذیرلرده ائدرلر. بعضی یئرلرده اینسانا بیر یاراماز ایش اوز وئرنده نذیر دئییب هامان ایش اؤتوب كئچدیكده قونشو و یاخین آداملارینا سومه‌نی پایلار. سونسوز قادینین اوشاغی اولسون دییه، بایرام گونلرینده سومه‌نی‌نی اونون باشی اوسته قویوب «چیلله‌سین كسرلر» بئله كی بیر باشقا قادین باش اوسته ساخلانیلان قابا سو تؤكوب بیر آیریسی توكولن سویو قایچیلاییب دییه‌ر: «آی بونو گؤیردن تانری؛ بوگلینی ده گؤیرت، آرزیسینا كاما یئتیر، مطلبینه مورادینا چاتدیر. عهدینی اومیدینی بیتیر.»
آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل چرشنبه:
ایلین سون چرشنبه‌سی سحر ائركن آذربایجانین چوخلو كندلرینده مال- حیوانی سووارماق اوچون چایا آپارارلار. بئله بیر اینام وار كی بو گون سحر مال- داوار سووارماق اونلارین جانیندان قادا- بالانی اوزاقلادیب بوللوق گتیره‌ر. اونون آردیجا گئجه اللرینه حنا قویان قیز- گلینلر بولاق باشینا گئدیب، اللرینین حناسین سودا یوواركن دیرناقلارین توتوب یومنی خوش اولار دیییه ساچلارینین اوجوندان بیر آز كسیب سویا آتارلار. سونرا گنج قیزلار سودان بو طرف او طرفه هوپپانیب بئله اوخویارلار: «آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل، چرشنبه» گنج قیزلاردان باشقا سودان هوپپانانلار بو سؤزلری دییه‌رلر:« دیش آغریم، باش آغریم، گؤز آغریم بوردا قالسین.» سوباشینا گئدن قیز- گلینلر آپاردیغی سو قابلارین دولدوروب بیر ایل باشا- باش ایشیقلیق، آیدینلیق، تمیزلیك ایچینده یاشاماق اوچون گتیردیكلری سو قابلارین ائوین بوجاغینا قویوب بایرامین یئدی سین سوفره‌سینده او سودان ایچیب اوركلرین ایشقلادارلار. بعضی یئرلرده بولاقدان گتیریلن سویو ائوین بوجاقلارینا سپیب بئله ایناملاری وار كی او سویون تاثیرینده داها ائولرینده جان اینجیدن بوجكلردن خبر اولمایاجاق. بیر پارا یئرلرده ایسه ائولرده اوجاق اوسته قازان آسیب، بولاقدان گتیریلن سویو قاینادارلار. ایناندیقلارینا گؤره او سو یئرده قویولمامالی و اونونلا یویونمالی‌دیلار. چونكو دئییرلر چرشنبه سویو ایله یویونماق اینسانین بدنینی یونگول و ساغلام ائدر.
چرشنبه بازاری:
چوخ كئچمیش زامانلاردان ایلین سون چرشنبه‌سی هامی بازار گئدیب عاییله عضولرینه چرشنبه‌لیك آلارلار. بوگون هر نه‌دن اؤنملی تازا پالتار آلماق‌دیر. هر كیمسه پولونا قدر عاییله‌سینه تازا سئودییی گئییملر آلار. بازارلار اولدوقجا قالابالیق اولار اوشاقلار اوچون پالتاردان باشقا اویونچاق، بعضی قادینلار دا قیزیل آلیب، چوخلاری ائو نسنه‌لری‌ده آلمیش اولارلار. بو گونون ان اؤنملی آلیناجاغی «چرشنبه یئمیشی» یا «یئددی لوین»دیر. قورو یئمیش، بادام، گیردكان، كیشمیش، نوخود باسلیق، سوجوق و باشقا شب‌چره‌لردن بیر یئره توپلانمیشی چرشنبه یئمیشی آدلانیر.
اره گئدن قیزلارا پای آپاریلاندا چرشنبه یئمیشی ده پایین قیراغیندا قویولار. آذربایجانین بعضی كندلرینده چرشنبه یئمیشی اولمادان قووورقا قوورولوب ائوین آغ ساققالی الی ایله ائو آداملارینین آراسیندا پایلانار. «بعضی یئرلرده آخیرچرشنبه گونون یئمگی كوفته اولار، كوفته سایسی ائو آداملارنین سایسی جان اولدوغو حالدا بیردانادا آرتیق پیشیریلر كی اونادا «قئییب پایی»دئیلیر، بونو خبرسیزگلن قوناق اوچون پیشیریلر. چرشنبه گونو بیرچوخ یئرده قووورقادا قوورولار، بو قووورقا ائوین آغ ساققالی طرفیندن ائوآداملارنین آراسیندا پایلانار. بعضی كندلرده بوایش داملاردا و اود تونقالارنین باشیندا گورولر، آغ ساققال كیشی بیر شیش ایله دامین دورد طرفینه بیر جیزیق چكیب قاوورقادان دایره ایچرسینه سپپب سونرا خیر دوعاسی وئرر (بسم آلله الرحمن الرحیم، الهم صلی علی محمد وآل محمد، ائی آللاه انشااللاه، كی محمدین نوروزو، ابراهمین دوولتی، نوحون عومرونو، ساغلیق و بوللوقلا بیزلره و قونشولارمیزا اكرام ایله ، سونسوزلارا اوولاد،جوانلارا ساغلیق، قوجالارا اوزون عومور، ناخوشلار شفا، فاغیرلارا دوولت، پوللولارا كرامت عطا بویور، هامینی بیر بیرینه مهربان ائله، آمین یارب العالمین) دوعادان سونرا بیر اووج قاوورقا و نوخود و مرجی گوتوروب اوزو قیبله یه ساری دوروب نییت ائلیر، تانری هامیا شنلیك، بول روزی قیسمت ائله‌سین، آخیرده بیر اووج قوورقادان دا گویه سپللر و دئیر كی[بودا قوشلارین پایی.] » بعضی یئرلرده بازاردان اویونچاق آلماق یئرینه، اوشاقلار پالچیقدان فیشقا ایله ماشین یا باشقا اوینادمالی دوزه‌لدیب؛ بایرام گونو یئتینجه اویونچاقلاری ایله اویناییب بویاقلی یومورتادا چاقیشدیرارلار.
اوزوك آتدی:
ایلین سون چرشنبه‌سی دبلریندن بیریده «اوزوك آتدی»دیر. اون نفردن چوخ قادین بیر ائوده توپلاشیب، بؤیوك بیر تشتین ایچینه سو دولدوروب اوستون قیرمیزی پارچا ایله اؤرترلر. سونرا هر كیمسه اؤز اوزویون او تشتین ایچینه سالیب سیرا ایله بیر بایاتی اوخویوب؛ اؤزو یا باشقاسی الین اؤرتویون آلتیندان سویا سالیب اوزوكلرین بیرین گؤتوره‌ر، اگر گؤتورولن اوزوك بایاتی اوخویانین اولسا اوخودوغونا گؤره نییتین یوزار. او اوزوك آیریسینین اولسا بایاتی اونون یورومو ایله یوزولار.
سو فالی:
چرشنبه گونو قادینلارا مخصوص اولان «اوزوك آتدی» فالیندان باشقا ائولرده «سو فالی»دا توتولار. بیر قابین ایچینه سو دولدوروب اوستون پارچا ایله اؤرترلر. ائو آداملارین هر بیریسی شئودییی بیر شئی مثلا: سانجاق، دوگمه، مینجیق، حالقا و ... نسنه‌سین سویون ایچینه آتیب بیر نفر بایاتی اوخویوب كیچیك اوشاقلارین بیریندن ایسته‌نیلر سویا آتیلان شئی‌لرین بیرین چیخارتسین. هر كیمسه اؤز آتدیغی شئی‌یه گؤره اوخونان بایاتینی یوزار. آنجاق بایاتی اوخویانلار چالیشارلار گوزه‌ل، اوره‌یه یاتان، یاشاییشا اومید وئرن سؤزلر دانیشسینار.
قولاق فالی(آچار فالی):
خالق آرا بئله بیر دب وار كی؛ چرشنبه گونو نییت ائدیب بیر آچار یا سانجاغی آیاقلارینین آلتینا قویوب، كیمسه‌لر ایسه یاخالارینا اینه تاخیب دؤرد یولون آیریمیندا، قاپی دالیندا، بعضی یئرلرده دیوار دالیندا، كندلرده داملارین باجالاریندا پوسقودا دوروب دانیشیلان سؤزلره قولاق یاتیردیب ائشیتدیكلری سؤزلری اوره‌كلرینده اولان نییتلرینه گؤره یؤزسونلار. عوموم خالقین بئله دب‌لردن خبرلری اولدوغو اوچون؛ چالیشارلار دانیشدیقلاری سوزلر یاخشی، اوره‌یه یاتان و سئویندیریجی اولسون.
بوغدا آتماق:
ایلین سون چرشنبه‌سی باخت اوستونده اولان قیزلارا «بوغدا آتما» رسمی اوره‌‌ك اوخشایان دب‌لردندیر. بیر كیچیك یاستی دمیر تیكه‌سی اود اوستونه قویولوب، دمیر قیزاراندان سونرا هر قیز بیر بوغدا نیشانلاییب اونون اوستونه قویار، هانسی بوغدا هامسیندان تئز چیتلاییب اود اوستوندن آتیلسا، او بوغدانی قویان قیز هامیدان تئز اره گئده‌ن اولاجاق.
چرشنبه‌لیك:
«چرشنبه‌لیك» یا «بایرام پایی» تازا ار ائوینه گئتمیش گلینه، آتا- آناسی طرفیندن و ار ائوینده اولان باجیلارا قارداشلاری طرفیندن بو پای گؤنده‌ریلر. گلین یا باجینین او ائوده یاشادیغی آداملارین ساییسی حئسابینا شام پیشیریلیب بؤیوك میس مژمئیی‌لرده دوزولوب الدن گلن قدر بایراملیق‌لا چرشنبه یئمیشی آلینیب او خوره‌یین یانینا قویولار. چرشنبه‌لیگین اوستو گؤزه‌ل پارچا ایله اؤرتولوب اره گئدن قیزلارا هدیه اولونار. بو رسمین ائللر ایچینده اوستون یئری اودوغونا گؤره چوخ قدیم زامانلاردان بو گونه كیمی قورونوب ساخلانمیشدیر. دئمك ایندیلر بو دبلر بیر آز كئچمیشلرله فرقلی اولاراق ساده‌لشیبدیر.
توولاما:
چرشنبه آخشامی گنج اوغلانلار شنلیك‌لرین داها آرتیریب، گؤزه‌ل منظرلرله كؤنوللری اوخشاماقچین توولاما توولاییب، تاماشا ائده‌نلری سئویندیره‌رلر. توولاما برك سیمدن توخونولموش كیچیك سبده اوخشار بیر نسنه‌دیر كی اوست دسته‌سینه اوزون بیر زنجیر باغلانار. توولامانین ایچین كؤزه‌رمیش كؤمورله دولدوروب بیر تیكه آلمینیوم تیكه‌سی ده آتیب بیر نفر آرالیقدا دوروب توولامانی توولار، كؤمورلر یئلنمك اثرینده آرتیق حرارت تاپیب آلمینیوم تیكه‌سی اریدیكجه قیغیلجیملاریندان گؤزلر اوخشایان گؤزه‌ل شكیللرتؤره‌نیب اطرافا یاییلدیقجا هامیلارین باخشین اؤزونه ساری چكر. توولامانین یانیندا تاراققا، ال بومو، فیشفیشا و ... سس توره‌دن ماده‌لرده پاتلادارلار.
نادارا:
ایلین سون چرشنبهسینین آخشامی، دامدا، اوجالیقدا، تپه‌ده گاهداندا عومومون توپلاندیغی یئرده تونقال قالانیب گونلری بیتن ایلی شنلیكله یولا سالماق و یولدان یئتن یئنی ایلی ایستیلیك و شادلیقلا قارشیلاماق اوچون بو مراسم ایله حاضیرلیق گؤرونر. نادارا مراسیمی چوخ طنطنه‌لی و گؤزه‌ل كئچیریلر. اوشاقدان بویوگه قده‌ر هامی اوندا اورتاقلیق ائدیب بیر ایلین یورغونلوغون جانلاریندان چیخاردارلار.
رحمتلیك پرفسور دكتر ذهتابی‌نین دئییشینه گؤره گونه‌یی ماهالیندا نادارا مراسیمینده هامی سس- سسه وئریب بئله بیر نغمه اوخویارلار:
ناداراها، نادارا،/ سو گلدی قندهارا،/ شاهیم شیروان ایچینده،/ اوینار میدان ایچینده،/ قیلینجی قان ایچینده،/ میدانین آغاجلاری،/ بار گتیرمز باشلاری،/ آغا دایینین قاشلاری،/ هئی دؤیوشر قوچلاری…
ایكی دانا ها ایكی دانا،/ ایكی دانا بیر قوش‌ایدی،/ باغچایا قونموش‌ایدی،/ بگ‌اوغلو گؤرموش‌ایدی،/ اوخ اینن وورموش‌ایدی،/ اوخ مندن بئزار‌ـ بئزار،/ ده‌رین‌ـ ده‌رین قوی قازار،/ ده‌رین قویدا بیر كئچی،/ هانی به بونون قیچی؟/ قیچی قازاندا قاینار،/ پیشیك یانیندا اوینار،/ پیشیگیم هارا گئدیرسن؟/ گئدیرم بابان ائوینه؟/ بابان ائوی ییخیلسین/ قیز گلین آلتدا قالسین
تبریزده و بعضی یئرلرده تونقالین اوستوندن آتیلانلار بئله سؤزلری تیكرار دیییه‌رلر: «ساریلیغیم سنین اولسون/ قیرمیزلیغین منیم اولسون.»
قورشاق ساللاما:
قورشاق یا شال ساللاما دبی بو گون شهرلرده ایتیب باتسادا چوخلو كندلرده هله ده وارلیغینا داوام وئرمكده‌دیر. بو دبی یئرینه یئتیرنلر بیر بؤلومو آداخلی اوغلانلارلا قیزلارا وورولان اوغلانلار اولور. اوغلان آداخلیسی یا سئودییی قیزین ائولرینین دامینا چیخیب، اوره‌یینده نییت ائدیب، شال یا قورشاغی دامین باجاسیندان یا پنجره‌سیندن آشاغی ساللاییب، ائو یییه‌سی قورشاق ساللایانی تانیماغا چالیشمادان ساللانان قورشاغا الیندن گلن قدر هدیه باغلا. هدیه‌لر جوراب، كؤینكلیك، چرشنبه یئمیشی، یومورتا و ... اولار. آنجاق ائولرینده آداخلی یا گنج قیزلاری اولانلار قیزلارینین دَیرین آرتیرماق اوچون (شال یییه‌سی قیزلارینین آداخلیسی اولار دییه)، یاخشی دَیرلی بیر هدیه باغلارلار. قورشاق ساللایان كیمسه‌ده باغلانان پایا گؤره اوره‌یینده توتدوغو نییتی یوزار.بعضی ائولرده گولمك اوچون ائو یییه‌سی بئله بیر سؤزده دئیه‌ر: (اوغلان قیزیم چوخدور، ایسته‌سن بیرین باغلی‌ییم شالیوا) بعضن ده ائوین آناسی شالا بیر پای باغلایاندا بئله دییه‌ر :_ بالا یومورتا باغلادیم/_ ایسته‌میرم /_ پول باغلادیم / _ ایسته‌میرم/ _ یاخشی قیزی باغلادیم چك آپار. بو سؤزون آردیجا ائوده اولانلار هامیسی گولوشوب گئجه‌لرین شن كئچیره‌رلر. قورشاق ساللایانلارین بعضیلری باشقا نییتلرله بو ایشی گؤره‌رلر، گاهدان دا قورشاق ساللاماقلا بیرگه دانیشلان سؤزلره قولاق وئریب نییت ائدرلر. خالقین بونا اینامی وار كی ایلین سون چرشنبه‌سی ائشیدیلن یاراماز سوزلر یئنی ایلین باشا- باشیندا سؤز ائشیده‌نین یاشاییشیندا تاثیر بوراخا بیلر، ائله اونا گؤره هامی بو گئجه‌ده پیس، یاراماز سؤزلر دانیشماق‌دان چكینه‌ر‌لر.
سون چرشنبه اوچون اولان اینانجلار:
· بو گون اوشاغی اولمایان گلینلر اوچون بئشیك دوزلتمك، یئنی ایلده اونون بویلو اولماسینا سبب اولار.
· بو گون قوچ، كل و ... بوینوزلارینا قیرمیزی پارچا باغلاماق ائوین بركتین آرتیریب شنلیك گتیره‌ر.
· بو گون حاماما گئدیب چیمك آیدینلقلا ساغلیق توره‌در.
· بو گون ائودن ائشییه پول، الك، دوز، اون، بیتگی، اود، اودون وئرمك ائوین بركتین آزالدار.
· بو گون یاندیریلمیش شامی یاریمچیق سؤندورمك باختی قارالدار.
· بو گون، گون باتمامیش ائوده لامپا، چیراق یاندیرماق ایل بویو انسانی قارانلیقدان ساخلار.
· بو گون زاهی اوستونه گئتمك اونا زیان یئتیره‌ر.
· چرشنبه گئجه‌سی تئز یاتماق باختی یوخلاتماق نیشانی‌دیر.
· بو گون ائو اوجاغیندان قازان آسماق بوللوق گتیره‌ر.
· بو گون تازا اؤلنلری یادا سالیب اونلارین قبیری اوسته گئتمك عؤمرو اوزالدار.
· بو گون سومه‌نی قازانینا سالینان قابیقلی بادام، فیندیق، گیردگانی پول تورباسیندا ساخلاماق پولوبركتلی ائدر.
یئددی‌سین سوفره‌سی:
یئنی ایلین ان گؤزه‌ل دبلریندن بیریده «یئددی سین سوفره‌سی»دیر. دئمك بو سوفره‌نین آذربایجان ائولرینده اؤزل یئری وار. یئنی ایل یولدان یئتیشن زامان بو سوفره هامینین ائوینده آچیلیب، بوتون عائیله عضولری اونو دؤوره‌سینه توپلاشیب بایرام ائدرلر. چوخلو ائولرده اوجاق اوسته قازان یا قابلامادا دولما آسیب، ائولرینه بركت گلسین دئییه، اوتن ایلین ایله یئنی یولدان یئتن ایلن آراسیندا قازان قاینایان حالدا اولار. چوخ ائولرده دولمالارین بیرینین ایچینه دمیر پول قویوب، ایل دَییشیلندن سونرا، دولما یئیینلده، ایناندیقلارینا گؤره؛ «دمیر پوللو دلما» كیمسه‌نین پایینا دوشسه ایلین سونونا‌جان او آدام پوللو اولار.
سوفره‌نین ایچینه قویولان سین‌لر بئله اولور:۱- سو: حیاتین ان گركلی اولان ماده‌سی‌دیر. خالقین یاشاییشدا اونون نه قدر اؤنملی اولماسین گؤسترمك اوچون سوفره‌یه قویولان سو قابینا بیر یا نئچه كیچیك قیرمیزی بالیق دا سالارلار.۲- سومه‌نی ( سمنو ) : ایندیلر بیر دادلی حالوا كیمی دوشونولسه‌ده كئچمیشده حیاتی یئنیله‌دن سیمگه‌سی وگؤیرتی آنلامیندا ایشله‌نردی. (سومه‌نی ساخلامنی/ ایلده گؤیرده‌رم سنی)۳- ساریمساق: بوللو فایدالاری اولان، اینسانین ساغلیق رمزی ساییلان بیر یئیینتی.۴- سوجوق: ائولرده پیشیریلن ان دادلی، آغیزلاری شیرین‌له‌دن یئمه‌لی.۵- سونبول: بركت، بوللوق و اینسانلارین یئدیگی چؤره‌یین كؤكونون سیمگه‌سی.۶-سوماق: خوره‌كلرین دادین آرتیران چاشنیلارین مزه‌لیسی.۷- سیركه: اینسان گؤوده‌سینین مزاج باخیمیندان پیسلیكلرین آرادان قالدیران ماده‌لرین سیمگه‌سی.
هئیفانا مراسیمی ( سیزده بدر ):
كئچمیش تورك خالقی؛ ایلین دؤردونجو گونو عائیله‌لر، كیچیكلی- بؤیوكلو سحر ائركن ائودن دیشارییا چیخیب ناهار پیشیرمك وساییلین قاباقدان حاضیرلادیقلاری اوچون اؤزلری ایله گؤتوروب ائله‌جه‌ده بو گونه مخصوص اولان اویونلارا گره‌كلی نسنه‌لری گؤتوردوكلرینه آرتیریب، چؤله، باغلارا ، سو باشلارینا و آنا طبیعتین قوینونا گئدیب آخشاما قده‌ر اورادا یئییب- ایچیب بیرلیكده اوینایاركن، شنلیكلری ائدیب چئشیدلی اگلنجه‌لرله باشلارین قاتاردیلار. خالق آرا بو شنلیكلرله دولو گونه «حیف اونا» سؤزلرینین بیر- بیرینه قوووشوب قیسادیلمیشینی دئییردیلر. «هئفانا» حیف نوروزا كی الدن گئتدی سؤزونو آنلامیدیر. عوموم خالق بو گونه او قدر عادت ائتمیش دئمك اگر بوگون هاوا سویوق اولسایدی، ائولردن ائشییه چیخماق مومكون دئییلدی‌سه مراسیمی ایمكان قده‌ری ائولرده توتوب بایرام گونلرین شن و فرحله كئچیره‌‌ردیلر.
دئمك هئیفانا مراسمیلرین ایران توركلری، ایران اؤلكه‌سینین باشقا خالقینا تای ایلین اون اوچونجو گونو یئرینه یئتیریرلر.
قایناقلار:۱- آخیر چرشنبه آذربایجاندا(مقاله): ؟۲- آذربایجان فولكلوروندان نمونه‌لرجلد 1و 2: دكتر سلام‌الله جاوید.۳- ایران توركلرینین اسكی تاریخی: پرفسور دكتر ذهتابی.۴- باغ وزیر كندینده چرشنبه‌‌لر (مقاله): مریم خدا‌بخش۵- عید نوروز میراث ملی تركها(مقاله): ندا كامران كشتیبان۶- قزوین ده سومنی پیشیرمه دبی(مقاله): مهران باهاری۷- نوروز جش فرا ایرانی (مقاله) : حسن راشدی
قایناق: ساقی یئددیجه سی(هفته نامه ساقی)
یازان:احد فرهمندی
آنا طبیعت ال آچیقلیقلا نعمت دولو قوجاغین ائللره ارمغان گتیردیكده هامی بو دورومو سئوینجله قارشیلاییب اویناماغا گلدیكده شنلیك دولو مراسیملر یولا سالیرلار. آرتیرمالییام اوسته آچیقلاندیغی دؤرد چرشنبه اوزون ایللر بویوندا گئت- گئده اؤز نه‌دنین الدن وئرسه‌ده بو گون خالقیمیز اونلارا عایید اولان دب‌لرین هامیسینی ایلین سون چرشنبه‌سی (تورپاق چرشنبه‌سی) گونو بیرلیكده كئچیریرلر.
كئچمیشلر قورونوب ساخلانان، بیزلره میراث قالان، بوگون ائللر آراسیندا طنطنه ایله كئچیریلن بعضی عادت- عنعنه‌لر آشاغیدا آچیقلانیر.
گؤی بئجرلتمك:
بیر آز بوغدا یامرجیمك ایسلادیلیب جوجرمك اوچون پارچا آراسیندا ساخلانیلیر. جوجریب یاشیللاشاندان سونرا اونلاری چئشیدلی قابلارا تؤكوب اوستو اؤرتولور. اوجالسین دییه هر گون دیبینه سو وئریلیر، بیر آز بوی آتاندان سونرا اورتویو گؤتوروب دؤوره‌سینه قیرمیزی پارچا توتولور. چوخ ائولرده قولپو اولمایان ساخسی قابلارین دؤوره‌سینه پارچا سه‌ریلیب اوستونه قاباقدان ایسلانمیش زیه‌رك یاخیلیب، هر گون قابین ایچینه سو تؤكورلر، نئچه گون سونرا زیه‌ركلر جوجه‌ریب یاشیللاشاركن گؤزه‌ل دوروم تاپیر. بئجردیلمیش گؤیلری بایرام گونو یئدی سین سوفره‌سینه قویوب اون اوچ گون قورویوب ساخلایاندان سونرا یازین اون اوچونجو گونو چول- باییران چیخاندا اونو آخار سویا آتارلار.
سمه‌نی (سومه‌نی) پیشیرمك:
یاز بایرامینا نئچه گون قالمیش، لازیمی قده‌ر بوغدانی جوجرمك اوچون بیر قابدا ایسلادیب؛ گؤیه‌رمیش حالدا اولان بوغدالارین شیره‌سین چیخاتماغا گؤره توربایا تؤكوب نئچه گنج قیز توخماق ایله دؤیر. سونرا اله گلن شیره‌نی قازانا تؤكوب هر بیر چره‌ك شیره‌یه آلتی كیلو اون آرتیریب قاریشدیراندان سونرا تندیر یا اوجاق اوسته قویولار. قایناغا گلدیكجه آز- آز سو توكوب كؤپوكلنمیش حالا دوشنه قده‌ر قاریشدیرماغا دوام وئریلر. سومه‌نی پیشیرمكله اورتاق اولانلار بو زامان قابیقلی فیندیق، قوز، بادام، گیردكان قازانا آتیب، سونرا سومه‌نی دمه قویولار. بو ایشین آردیجا آینا، جه‌ناماز، سورمه‌دان و بیر قاب سو سومه‌نی پیشن اوتاغا قویوب قاپیسین باغلاییب دیشارییا چیخارلار. خالق آراسیندا بئله اینام وار گئجه زامانی حضرت فاطمه (س) گلیب سورمه‌دن گؤزونه چكیب، ناماز قیلیب سومه‌نی‌دن بیر بارماق ییییه‌ر. بئله اولدوقدا سومه‌نی داها آرتیق شیرینله‌شیب نذیرلر قبول اولار. پایلار بؤلوشنده هر كیمسه اؤز آتدیغی قابیقلی فیندیق، قوز، بادام، گیردكانین گؤتوروب گلن ایل بایرامینا قدر پوللاری بركت تاپسین دییه اونلاری پول تورباسیندا ساخلارلار.
سومه‌نی هر یئرده قادینلار الی ایله پیشیریلر. قازاین چئوره‌سینه ییغیشان قیز- گلینلر چالیب، اویناییب شنلیك ائتدیكده بئله نغمه‌لرده اوخویارلار:
سومه‌نی ساخلا منی/ ساخلاماسان یییه‌‌رم سنی/ سومه‌نی ساخلا منی/ ایلده گؤیرده‌رم سنی.
سومه‌نی‌یه سالدیم بادام/اطرافینی آلدی آدام/ قویمورلار بیر بارماق دادام/ قاینادین قازانی گلدیم.
سومه‌نی، آل سومه‌نی/ یازدا یادا سال منی/ گولوش دوغار دودا قدا/ ائللر اوخور بو نغمه‌نی
سومه‌نی آی سومه‌نی، ساخلا منی/ دوزوم دؤرد یانینا نرگیس، یاسمنی
بو بایرام‌دا هر ایل بایرام دوزه‌لدن/ من ال چكمم سندن كیمی گؤزه‌لدن/سفرلرین بزه‌گی سن ازلدن/ یاراشیرسان اوتاقلارا سومه‌نی.
آذربایجانین چوخ یئرینده بونا سمنو دا دییه لر
چوخلار سومه‌نی‌نی قوتسال بیلیب اونا نذیرلرده ائدرلر. بعضی یئرلرده اینسانا بیر یاراماز ایش اوز وئرنده نذیر دئییب هامان ایش اؤتوب كئچدیكده قونشو و یاخین آداملارینا سومه‌نی پایلار. سونسوز قادینین اوشاغی اولسون دییه، بایرام گونلرینده سومه‌نی‌نی اونون باشی اوسته قویوب «چیلله‌سین كسرلر» بئله كی بیر باشقا قادین باش اوسته ساخلانیلان قابا سو تؤكوب بیر آیریسی توكولن سویو قایچیلاییب دییه‌ر: «آی بونو گؤیردن تانری؛ بوگلینی ده گؤیرت، آرزیسینا كاما یئتیر، مطلبینه مورادینا چاتدیر. عهدینی اومیدینی بیتیر.»
آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل چرشنبه:
ایلین سون چرشنبه‌سی سحر ائركن آذربایجانین چوخلو كندلرینده مال- حیوانی سووارماق اوچون چایا آپارارلار. بئله بیر اینام وار كی بو گون سحر مال- داوار سووارماق اونلارین جانیندان قادا- بالانی اوزاقلادیب بوللوق گتیره‌ر. اونون آردیجا گئجه اللرینه حنا قویان قیز- گلینلر بولاق باشینا گئدیب، اللرینین حناسین سودا یوواركن دیرناقلارین توتوب یومنی خوش اولار دیییه ساچلارینین اوجوندان بیر آز كسیب سویا آتارلار. سونرا گنج قیزلار سودان بو طرف او طرفه هوپپانیب بئله اوخویارلار: «آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل، چرشنبه» گنج قیزلاردان باشقا سودان هوپپانانلار بو سؤزلری دییه‌رلر:« دیش آغریم، باش آغریم، گؤز آغریم بوردا قالسین.» سوباشینا گئدن قیز- گلینلر آپاردیغی سو قابلارین دولدوروب بیر ایل باشا- باش ایشیقلیق، آیدینلیق، تمیزلیك ایچینده یاشاماق اوچون گتیردیكلری سو قابلارین ائوین بوجاغینا قویوب بایرامین یئدی سین سوفره‌سینده او سودان ایچیب اوركلرین ایشقلادارلار. بعضی یئرلرده بولاقدان گتیریلن سویو ائوین بوجاقلارینا سپیب بئله ایناملاری وار كی او سویون تاثیرینده داها ائولرینده جان اینجیدن بوجكلردن خبر اولمایاجاق. بیر پارا یئرلرده ایسه ائولرده اوجاق اوسته قازان آسیب، بولاقدان گتیریلن سویو قاینادارلار. ایناندیقلارینا گؤره او سو یئرده قویولمامالی و اونونلا یویونمالی‌دیلار. چونكو دئییرلر چرشنبه سویو ایله یویونماق اینسانین بدنینی یونگول و ساغلام ائدر.
چرشنبه بازاری:
چوخ كئچمیش زامانلاردان ایلین سون چرشنبه‌سی هامی بازار گئدیب عاییله عضولرینه چرشنبه‌لیك آلارلار. بوگون هر نه‌دن اؤنملی تازا پالتار آلماق‌دیر. هر كیمسه پولونا قدر عاییله‌سینه تازا سئودییی گئییملر آلار. بازارلار اولدوقجا قالابالیق اولار اوشاقلار اوچون پالتاردان باشقا اویونچاق، بعضی قادینلار دا قیزیل آلیب، چوخلاری ائو نسنه‌لری‌ده آلمیش اولارلار. بو گونون ان اؤنملی آلیناجاغی «چرشنبه یئمیشی» یا «یئددی لوین»دیر. قورو یئمیش، بادام، گیردكان، كیشمیش، نوخود باسلیق، سوجوق و باشقا شب‌چره‌لردن بیر یئره توپلانمیشی چرشنبه یئمیشی آدلانیر.
اره گئدن قیزلارا پای آپاریلاندا چرشنبه یئمیشی ده پایین قیراغیندا قویولار. آذربایجانین بعضی كندلرینده چرشنبه یئمیشی اولمادان قووورقا قوورولوب ائوین آغ ساققالی الی ایله ائو آداملارینین آراسیندا پایلانار. «بعضی یئرلرده آخیرچرشنبه گونون یئمگی كوفته اولار، كوفته سایسی ائو آداملارنین سایسی جان اولدوغو حالدا بیردانادا آرتیق پیشیریلر كی اونادا «قئییب پایی»دئیلیر، بونو خبرسیزگلن قوناق اوچون پیشیریلر. چرشنبه گونو بیرچوخ یئرده قووورقادا قوورولار، بو قووورقا ائوین آغ ساققالی طرفیندن ائوآداملارنین آراسیندا پایلانار. بعضی كندلرده بوایش داملاردا و اود تونقالارنین باشیندا گورولر، آغ ساققال كیشی بیر شیش ایله دامین دورد طرفینه بیر جیزیق چكیب قاوورقادان دایره ایچرسینه سپپب سونرا خیر دوعاسی وئرر (بسم آلله الرحمن الرحیم، الهم صلی علی محمد وآل محمد، ائی آللاه انشااللاه، كی محمدین نوروزو، ابراهمین دوولتی، نوحون عومرونو، ساغلیق و بوللوقلا بیزلره و قونشولارمیزا اكرام ایله ، سونسوزلارا اوولاد،جوانلارا ساغلیق، قوجالارا اوزون عومور، ناخوشلار شفا، فاغیرلارا دوولت، پوللولارا كرامت عطا بویور، هامینی بیر بیرینه مهربان ائله، آمین یارب العالمین) دوعادان سونرا بیر اووج قاوورقا و نوخود و مرجی گوتوروب اوزو قیبله یه ساری دوروب نییت ائلیر، تانری هامیا شنلیك، بول روزی قیسمت ائله‌سین، آخیرده بیر اووج قوورقادان دا گویه سپللر و دئیر كی[بودا قوشلارین پایی.] » بعضی یئرلرده بازاردان اویونچاق آلماق یئرینه، اوشاقلار پالچیقدان فیشقا ایله ماشین یا باشقا اوینادمالی دوزه‌لدیب؛ بایرام گونو یئتینجه اویونچاقلاری ایله اویناییب بویاقلی یومورتادا چاقیشدیرارلار.
اوزوك آتدی:
ایلین سون چرشنبه‌سی دبلریندن بیریده «اوزوك آتدی»دیر. اون نفردن چوخ قادین بیر ائوده توپلاشیب، بؤیوك بیر تشتین ایچینه سو دولدوروب اوستون قیرمیزی پارچا ایله اؤرترلر. سونرا هر كیمسه اؤز اوزویون او تشتین ایچینه سالیب سیرا ایله بیر بایاتی اوخویوب؛ اؤزو یا باشقاسی الین اؤرتویون آلتیندان سویا سالیب اوزوكلرین بیرین گؤتوره‌ر، اگر گؤتورولن اوزوك بایاتی اوخویانین اولسا اوخودوغونا گؤره نییتین یوزار. او اوزوك آیریسینین اولسا بایاتی اونون یورومو ایله یوزولار.
سو فالی:
چرشنبه گونو قادینلارا مخصوص اولان «اوزوك آتدی» فالیندان باشقا ائولرده «سو فالی»دا توتولار. بیر قابین ایچینه سو دولدوروب اوستون پارچا ایله اؤرترلر. ائو آداملارین هر بیریسی شئودییی بیر شئی مثلا: سانجاق، دوگمه، مینجیق، حالقا و ... نسنه‌سین سویون ایچینه آتیب بیر نفر بایاتی اوخویوب كیچیك اوشاقلارین بیریندن ایسته‌نیلر سویا آتیلان شئی‌لرین بیرین چیخارتسین. هر كیمسه اؤز آتدیغی شئی‌یه گؤره اوخونان بایاتینی یوزار. آنجاق بایاتی اوخویانلار چالیشارلار گوزه‌ل، اوره‌یه یاتان، یاشاییشا اومید وئرن سؤزلر دانیشسینار.
قولاق فالی(آچار فالی):
خالق آرا بئله بیر دب وار كی؛ چرشنبه گونو نییت ائدیب بیر آچار یا سانجاغی آیاقلارینین آلتینا قویوب، كیمسه‌لر ایسه یاخالارینا اینه تاخیب دؤرد یولون آیریمیندا، قاپی دالیندا، بعضی یئرلرده دیوار دالیندا، كندلرده داملارین باجالاریندا پوسقودا دوروب دانیشیلان سؤزلره قولاق یاتیردیب ائشیتدیكلری سؤزلری اوره‌كلرینده اولان نییتلرینه گؤره یؤزسونلار. عوموم خالقین بئله دب‌لردن خبرلری اولدوغو اوچون؛ چالیشارلار دانیشدیقلاری سوزلر یاخشی، اوره‌یه یاتان و سئویندیریجی اولسون.
بوغدا آتماق:
ایلین سون چرشنبه‌سی باخت اوستونده اولان قیزلارا «بوغدا آتما» رسمی اوره‌‌ك اوخشایان دب‌لردندیر. بیر كیچیك یاستی دمیر تیكه‌سی اود اوستونه قویولوب، دمیر قیزاراندان سونرا هر قیز بیر بوغدا نیشانلاییب اونون اوستونه قویار، هانسی بوغدا هامسیندان تئز چیتلاییب اود اوستوندن آتیلسا، او بوغدانی قویان قیز هامیدان تئز اره گئده‌ن اولاجاق.
چرشنبه‌لیك:
«چرشنبه‌لیك» یا «بایرام پایی» تازا ار ائوینه گئتمیش گلینه، آتا- آناسی طرفیندن و ار ائوینده اولان باجیلارا قارداشلاری طرفیندن بو پای گؤنده‌ریلر. گلین یا باجینین او ائوده یاشادیغی آداملارین ساییسی حئسابینا شام پیشیریلیب بؤیوك میس مژمئیی‌لرده دوزولوب الدن گلن قدر بایراملیق‌لا چرشنبه یئمیشی آلینیب او خوره‌یین یانینا قویولار. چرشنبه‌لیگین اوستو گؤزه‌ل پارچا ایله اؤرتولوب اره گئدن قیزلارا هدیه اولونار. بو رسمین ائللر ایچینده اوستون یئری اودوغونا گؤره چوخ قدیم زامانلاردان بو گونه كیمی قورونوب ساخلانمیشدیر. دئمك ایندیلر بو دبلر بیر آز كئچمیشلرله فرقلی اولاراق ساده‌لشیبدیر.
توولاما:
چرشنبه آخشامی گنج اوغلانلار شنلیك‌لرین داها آرتیریب، گؤزه‌ل منظرلرله كؤنوللری اوخشاماقچین توولاما توولاییب، تاماشا ائده‌نلری سئویندیره‌رلر. توولاما برك سیمدن توخونولموش كیچیك سبده اوخشار بیر نسنه‌دیر كی اوست دسته‌سینه اوزون بیر زنجیر باغلانار. توولامانین ایچین كؤزه‌رمیش كؤمورله دولدوروب بیر تیكه آلمینیوم تیكه‌سی ده آتیب بیر نفر آرالیقدا دوروب توولامانی توولار، كؤمورلر یئلنمك اثرینده آرتیق حرارت تاپیب آلمینیوم تیكه‌سی اریدیكجه قیغیلجیملاریندان گؤزلر اوخشایان گؤزه‌ل شكیللرتؤره‌نیب اطرافا یاییلدیقجا هامیلارین باخشین اؤزونه ساری چكر. توولامانین یانیندا تاراققا، ال بومو، فیشفیشا و ... سس توره‌دن ماده‌لرده پاتلادارلار.
نادارا:
ایلین سون چرشنبهسینین آخشامی، دامدا، اوجالیقدا، تپه‌ده گاهداندا عومومون توپلاندیغی یئرده تونقال قالانیب گونلری بیتن ایلی شنلیكله یولا سالماق و یولدان یئتن یئنی ایلی ایستیلیك و شادلیقلا قارشیلاماق اوچون بو مراسم ایله حاضیرلیق گؤرونر. نادارا مراسیمی چوخ طنطنه‌لی و گؤزه‌ل كئچیریلر. اوشاقدان بویوگه قده‌ر هامی اوندا اورتاقلیق ائدیب بیر ایلین یورغونلوغون جانلاریندان چیخاردارلار.
رحمتلیك پرفسور دكتر ذهتابی‌نین دئییشینه گؤره گونه‌یی ماهالیندا نادارا مراسیمینده هامی سس- سسه وئریب بئله بیر نغمه اوخویارلار:
ناداراها، نادارا،/ سو گلدی قندهارا،/ شاهیم شیروان ایچینده،/ اوینار میدان ایچینده،/ قیلینجی قان ایچینده،/ میدانین آغاجلاری،/ بار گتیرمز باشلاری،/ آغا دایینین قاشلاری،/ هئی دؤیوشر قوچلاری…
ایكی دانا ها ایكی دانا،/ ایكی دانا بیر قوش‌ایدی،/ باغچایا قونموش‌ایدی،/ بگ‌اوغلو گؤرموش‌ایدی،/ اوخ اینن وورموش‌ایدی،/ اوخ مندن بئزار‌ـ بئزار،/ ده‌رین‌ـ ده‌رین قوی قازار،/ ده‌رین قویدا بیر كئچی،/ هانی به بونون قیچی؟/ قیچی قازاندا قاینار،/ پیشیك یانیندا اوینار،/ پیشیگیم هارا گئدیرسن؟/ گئدیرم بابان ائوینه؟/ بابان ائوی ییخیلسین/ قیز گلین آلتدا قالسین
تبریزده و بعضی یئرلرده تونقالین اوستوندن آتیلانلار بئله سؤزلری تیكرار دیییه‌رلر: «ساریلیغیم سنین اولسون/ قیرمیزلیغین منیم اولسون.»
قورشاق ساللاما:
قورشاق یا شال ساللاما دبی بو گون شهرلرده ایتیب باتسادا چوخلو كندلرده هله ده وارلیغینا داوام وئرمكده‌دیر. بو دبی یئرینه یئتیرنلر بیر بؤلومو آداخلی اوغلانلارلا قیزلارا وورولان اوغلانلار اولور. اوغلان آداخلیسی یا سئودییی قیزین ائولرینین دامینا چیخیب، اوره‌یینده نییت ائدیب، شال یا قورشاغی دامین باجاسیندان یا پنجره‌سیندن آشاغی ساللاییب، ائو یییه‌سی قورشاق ساللایانی تانیماغا چالیشمادان ساللانان قورشاغا الیندن گلن قدر هدیه باغلا. هدیه‌لر جوراب، كؤینكلیك، چرشنبه یئمیشی، یومورتا و ... اولار. آنجاق ائولرینده آداخلی یا گنج قیزلاری اولانلار قیزلارینین دَیرین آرتیرماق اوچون (شال یییه‌سی قیزلارینین آداخلیسی اولار دییه)، یاخشی دَیرلی بیر هدیه باغلارلار. قورشاق ساللایان كیمسه‌ده باغلانان پایا گؤره اوره‌یینده توتدوغو نییتی یوزار.بعضی ائولرده گولمك اوچون ائو یییه‌سی بئله بیر سؤزده دئیه‌ر: (اوغلان قیزیم چوخدور، ایسته‌سن بیرین باغلی‌ییم شالیوا) بعضن ده ائوین آناسی شالا بیر پای باغلایاندا بئله دییه‌ر :_ بالا یومورتا باغلادیم/_ ایسته‌میرم /_ پول باغلادیم / _ ایسته‌میرم/ _ یاخشی قیزی باغلادیم چك آپار. بو سؤزون آردیجا ائوده اولانلار هامیسی گولوشوب گئجه‌لرین شن كئچیره‌رلر. قورشاق ساللایانلارین بعضیلری باشقا نییتلرله بو ایشی گؤره‌رلر، گاهدان دا قورشاق ساللاماقلا بیرگه دانیشلان سؤزلره قولاق وئریب نییت ائدرلر. خالقین بونا اینامی وار كی ایلین سون چرشنبه‌سی ائشیدیلن یاراماز سوزلر یئنی ایلین باشا- باشیندا سؤز ائشیده‌نین یاشاییشیندا تاثیر بوراخا بیلر، ائله اونا گؤره هامی بو گئجه‌ده پیس، یاراماز سؤزلر دانیشماق‌دان چكینه‌ر‌لر.
سون چرشنبه اوچون اولان اینانجلار:
· بو گون اوشاغی اولمایان گلینلر اوچون بئشیك دوزلتمك، یئنی ایلده اونون بویلو اولماسینا سبب اولار.
· بو گون قوچ، كل و ... بوینوزلارینا قیرمیزی پارچا باغلاماق ائوین بركتین آرتیریب شنلیك گتیره‌ر.
· بو گون حاماما گئدیب چیمك آیدینلقلا ساغلیق توره‌در.
· بو گون ائودن ائشییه پول، الك، دوز، اون، بیتگی، اود، اودون وئرمك ائوین بركتین آزالدار.
· بو گون یاندیریلمیش شامی یاریمچیق سؤندورمك باختی قارالدار.
· بو گون، گون باتمامیش ائوده لامپا، چیراق یاندیرماق ایل بویو انسانی قارانلیقدان ساخلار.
· بو گون زاهی اوستونه گئتمك اونا زیان یئتیره‌ر.
· چرشنبه گئجه‌سی تئز یاتماق باختی یوخلاتماق نیشانی‌دیر.
· بو گون ائو اوجاغیندان قازان آسماق بوللوق گتیره‌ر.
· بو گون تازا اؤلنلری یادا سالیب اونلارین قبیری اوسته گئتمك عؤمرو اوزالدار.
· بو گون سومه‌نی قازانینا سالینان قابیقلی بادام، فیندیق، گیردگانی پول تورباسیندا ساخلاماق پولوبركتلی ائدر.
یئددی‌سین سوفره‌سی:
یئنی ایلین ان گؤزه‌ل دبلریندن بیریده «یئددی سین سوفره‌سی»دیر. دئمك بو سوفره‌نین آذربایجان ائولرینده اؤزل یئری وار. یئنی ایل یولدان یئتیشن زامان بو سوفره هامینین ائوینده آچیلیب، بوتون عائیله عضولری اونو دؤوره‌سینه توپلاشیب بایرام ائدرلر. چوخلو ائولرده اوجاق اوسته قازان یا قابلامادا دولما آسیب، ائولرینه بركت گلسین دئییه، اوتن ایلین ایله یئنی یولدان یئتن ایلن آراسیندا قازان قاینایان حالدا اولار. چوخ ائولرده دولمالارین بیرینین ایچینه دمیر پول قویوب، ایل دَییشیلندن سونرا، دولما یئیینلده، ایناندیقلارینا گؤره؛ «دمیر پوللو دلما» كیمسه‌نین پایینا دوشسه ایلین سونونا‌جان او آدام پوللو اولار.
سوفره‌نین ایچینه قویولان سین‌لر بئله اولور:۱- سو: حیاتین ان گركلی اولان ماده‌سی‌دیر. خالقین یاشاییشدا اونون نه قدر اؤنملی اولماسین گؤسترمك اوچون سوفره‌یه قویولان سو قابینا بیر یا نئچه كیچیك قیرمیزی بالیق دا سالارلار.۲- سومه‌نی ( سمنو ) : ایندیلر بیر دادلی حالوا كیمی دوشونولسه‌ده كئچمیشده حیاتی یئنیله‌دن سیمگه‌سی وگؤیرتی آنلامیندا ایشله‌نردی. (سومه‌نی ساخلامنی/ ایلده گؤیرده‌رم سنی)۳- ساریمساق: بوللو فایدالاری اولان، اینسانین ساغلیق رمزی ساییلان بیر یئیینتی.۴- سوجوق: ائولرده پیشیریلن ان دادلی، آغیزلاری شیرین‌له‌دن یئمه‌لی.۵- سونبول: بركت، بوللوق و اینسانلارین یئدیگی چؤره‌یین كؤكونون سیمگه‌سی.۶-سوماق: خوره‌كلرین دادین آرتیران چاشنیلارین مزه‌لیسی.۷- سیركه: اینسان گؤوده‌سینین مزاج باخیمیندان پیسلیكلرین آرادان قالدیران ماده‌لرین سیمگه‌سی.
هئیفانا مراسیمی ( سیزده بدر ):
كئچمیش تورك خالقی؛ ایلین دؤردونجو گونو عائیله‌لر، كیچیكلی- بؤیوكلو سحر ائركن ائودن دیشارییا چیخیب ناهار پیشیرمك وساییلین قاباقدان حاضیرلادیقلاری اوچون اؤزلری ایله گؤتوروب ائله‌جه‌ده بو گونه مخصوص اولان اویونلارا گره‌كلی نسنه‌لری گؤتوردوكلرینه آرتیریب، چؤله، باغلارا ، سو باشلارینا و آنا طبیعتین قوینونا گئدیب آخشاما قده‌ر اورادا یئییب- ایچیب بیرلیكده اوینایاركن، شنلیكلری ائدیب چئشیدلی اگلنجه‌لرله باشلارین قاتاردیلار. خالق آرا بو شنلیكلرله دولو گونه «حیف اونا» سؤزلرینین بیر- بیرینه قوووشوب قیسادیلمیشینی دئییردیلر. «هئفانا» حیف نوروزا كی الدن گئتدی سؤزونو آنلامیدیر. عوموم خالق بو گونه او قدر عادت ائتمیش دئمك اگر بوگون هاوا سویوق اولسایدی، ائولردن ائشییه چیخماق مومكون دئییلدی‌سه مراسیمی ایمكان قده‌ری ائولرده توتوب بایرام گونلرین شن و فرحله كئچیره‌‌ردیلر.
دئمك هئیفانا مراسمیلرین ایران توركلری، ایران اؤلكه‌سینین باشقا خالقینا تای ایلین اون اوچونجو گونو یئرینه یئتیریرلر.
قایناقلار:۱- آخیر چرشنبه آذربایجاندا(مقاله): ؟۲- آذربایجان فولكلوروندان نمونه‌لرجلد 1و 2: دكتر سلام‌الله جاوید.۳- ایران توركلرینین اسكی تاریخی: پرفسور دكتر ذهتابی.۴- باغ وزیر كندینده چرشنبه‌‌لر (مقاله): مریم خدا‌بخش۵- عید نوروز میراث ملی تركها(مقاله): ندا كامران كشتیبان۶- قزوین ده سومنی پیشیرمه دبی(مقاله): مهران باهاری۷- نوروز جش فرا ایرانی (مقاله) : حسن راشدی
قایناق: ساقی یئددیجه سی(هفته نامه ساقی)
یازان:احد فرهمندی
No comments:
Post a Comment