آزربايجان تورکلويونون سوْي کؤکو - ائلدار قاراداغلی(1)

 تاريخسل بلگه لره گؤره تورک- فارس ايليشكي لري نين باشلانقيج نقطه سي

”چاغداش تاريخچيليک هر طرفلي آراشديرمالاردان سونرا بئله بير سونوجا گليميشدير کي، ان قديم مدني اينسان مسکني جئيحون و سئيحون[1] چايلاري نين حوزه سي، آرال گؤلونون اطرافي و توران اوْواليغي اولموشدور. دونيادا مدنيت ايلک دفعه بورادا مرکزلشميشدير. داها دوْغروسو، دوْغو تورکيستاندان خزر دنيزي نين ساحيللرينه ده ک اوْلان اراضي دونيانين ان قديم مدنيت مرکزي اولموشدور. بونا گؤره ده، بير واختلار “تاريخ سومئردن باشلايير” دئديييميز حالدا، ايندي “تاريخ اورتا آسيادان”، يادا “توراندان باشلايير” دئمه يي تاريخ علمي، بيزدن طلب ائدير.هئچ ده تصادفي دئييل کي، دونيانين بؤيوک رمزلريندن اولان سگگيز بوجاقلي، يادا سگگيز چيخينتيلي اولدوز، دونيانين بوتؤولويونو گؤسترن باش-آياق بوتالار، خاچ، سواستيکا و باشقالاري نين ان قديم نمونه لري سون ايللرده آپاريلان قازينتيلار زاماني محض بو اراضيدن تاپيلميشدير. بو ايلک مدنيت مرکزي نين يارانما و وار اوْلما تاريخي ائرادان قاباق 10-6 مين ايلليکلره عاييد ائديلير.

دونيانين ايکينجي قديم مدنيتي نين توپلانديغي مرکز خزرين قديم ساحيللريندن باشلاياراق، غربه دوغرو کور-آراز اوْواليقلاري، قيزيل اوزن بوْيو و اورمييه گؤلو اطرافيني احاطه ائدير. بو مدنيتين يارانما و وار اوْلما تاريخي ائرادان قاباق 7-2 مين ايلليکلره دايانير.

تاريخ باخيميندان سومئر اوچونجودور. دجله و فراتين حوزه سي، يوخاري، پاتاق داغلاري نين غرب اتک لريندن عربيستان صحرالاري نين شيمال-شرقينه ده ک اولان اراضيني احاطه ائدير و ائرادان اؤنجه 4-2 مين ايلليکلره باغلانير.

بو باخيمدان، آراليق دنيزي نين (آغ دنيز) دوغوسو و نيل حوزه سي (ميصر) دؤردونجو ( ائرادان قاباق 4-1 مين ايلليکلر). قوانخئ (خوانخئ) يانچژو (چين ده) چايلاري نين آراسي بئشينجي (ائرادان قاباق 3-1 مين ايلليکلر)، هيند-قانق چايلاري نين اراضيسي آلتينجي (ائرادان قاباق 2-1 مين ايلليکلر) مرکز ساييلير“[2] .

يوخاريدا سادالانميش بيليم سل قايناقلارا گؤره، ميلاددان قاباق 7-2 جي مين ايلليکلره دايانان کور-آراز مدنيتينه باغلي بوگونکو آزربايجان تورک ميلتي و ميلاد اؤنجه سي نين سون 2-1-جي مين ايلليکلرينه دايانان هيند-قانق مدنيتي نين آردي اولان هيند-آوروپالي ديللي ائللرين قوللاريندان اولان پارسيا توپلومو، قونشو ميلتلر حالينا گلميش، اوزون زامان ايليشگي ده اولان توپلوملار اولموشدورلار. بو ايکي تام فرقلي توپلوملار ائتنيک و سوي کؤکو باخيمدان بير-بيريندن آيري اولسالار دا، اوزون زامان قونشو اولدوقلارينا گؤره، هئچ ده قارشيليقلي ائتگي ديشيندا قالاماميشديرلار. بونا باخماياراق، بو ايکي ائتنيک ان آزي ايلک مدنيت دؤورونون سون زامانلاريندان اعتيبارن بو گونه ده ک زامان-زامان سيستم لشميش اؤزه ل ياشام قورولوشلاريني ياراتميش، همين اؤزه لليکلر ايله ده تاريخ صحنه سينده تانينميشلار. پروفسور دوكتور زهتابي اؤزونون اؤلمز اثري “ايران تورکلري نين اسکي تاريخي” کيتابيندا بو قونويا بئله آچيق ليق گتيرير: “بو مسئله نين اطرافيندا درين دوشونوب، او دؤورون حاديثه لريني ياخشي گؤتور-قوي ائتديکده گؤروروک کي، پارسلار ميلاددان اؤنجه اوچ کندلي اوتوراق و يئددي کؤچري ائل شکلينده گليب، فارس ايالتينده يئرلشديکلري گوندن ايلام دؤولتينه تابع اولموش و اونا باج وئرميشلر. چونکي، او يئرلر ايلاملارين ايدي. حتّي پارسلارين فارس ايالتينده اولدوغو ايلک دؤورلرده ايلام دؤولتي نين اورادا ياريم مستقيل اميري اولموش و او اميرلر ايلام ديلينده لؤوحه لرده فارس ايالتينده بوگونه قدر دورماقدادير. ايلاملارا تابع اولدوقلاري زامانلار پارسلارين اميرلري، کوروشون آتاسي کامبوجييه[3] و اونون آتا باباسي حياتلاري و تاريخلرينده ايلک دفعه اولاراق يازي ايله تانيش اولموش، ايلام اليفباسيني اؤزه لري اوچون اليفبا سئچميش و اولجه ايلام ديلينده، سونرالار ايسه اؤز ديللرينده همين ميخي اليفبادا لؤوحه لر قازديرميشديرلار. بو دؤورلرده پارسلارين ايداره ديلي ايلام ديلي اولموشدور. ايداري يازيلاري دا ايلام ديلي و ميخي اليفباسيندا ايدي. بونا گؤره ده، بو دؤورده فارس ايالتينده اولموش ايلام اميرلري، ايلاميلر کيمي پارسلارين دا حاکيم دايره لره ايداري آداملاري، هم ده شوبهه سيز، اقتيصادي، سياسي علاقه ضرورتي و ايلاملارين مدنيتجه يوکسک اولماسي نين طلبي اساسيندا گئنيش ساده پارس کوتله لري نين بؤيوک حيصه سي ده آنا ديللري ايله ياناشي، ايلامجا دا اؤيرنه بيلميشلر. بو حاياتين طلبي ايدي. پارسلار ايلاملاردان علاوه قوزئي طرفدن کاسسيلار، قوتيلر و لولليبي لرله ده قونشو ايديلر. شوبهه سيز، اونلارلا دا اقتيصادي، سياسي علاقه ده اولموش، ايلام ديلينه ياخين اولموش ديللري ايله معين درجه ده تانيشلانميش و بو ديللرين عيني کؤکو، ائلجه ده اولدوقجا ياخين اولدوقلاريني عملده و حاياتدا گؤرموشلر. پارس ائللري نين بو حاياتي، مادلارين اولينه قدر داوام ائتميشدير. ماد شاهلاري پارس ايالتيني فتح ائده رک پارسلاري اؤزه لرينه تابع ائتديلر. شوش عوضينه ائکباتانا تابع اولاراق مادلارا وئرگي و باج وئرمه يه باشلاديلار. لاکين اونلارين ايداره ديللري اولّلر اولدوغو کيمي قالدي. اونا گؤره کي، ايلام ديلي ايله ماد دؤولتي ديلي آراسيندا اؤنملي فرق يوخ ايدي و شايد ده عيني ايدي[4].

و يئنه پروفسور زهتابي دن يارديم آليريق:

“ائراميزدان تقريبن 4000 ايل قاباق، اورتا آسيادان دربند يولو ايله ياخين شرقه گلميش ائل بيرلشمه سي شيمالي و جنوبي آزربايجانين چوخ يئرلري، داغلاري، او سيرادان ساوالاني، ميشووو، زاقروس داغلاريني گزيب يئرلي ايلتيصاقي (ديللي) اهاليني و يئرلرين جوغرافي شرايطي ايله تانيش اولوب معين ائل و اوبالاري اؤز ايستکلري و يا باشچيلاري نين امري ايله خوشلاديقلاري يئرلرده يورد ساليب قالميشلار. سومئر ائلي نين اساس حيصه سي نهايت “ايکي چاي آراسي” دجله و فرات چايلاري آراسيندا کي گؤزل آب-هاوايلا بؤلگه نين جنوب قيسمت لرينده يورد سالاراق غاليب ياشاييرلار. آزربايجاندان کئچرکن سومئرلرين معين ائللري ميشوو سيرا داغلاري نين زاقروس و توروس داغلاري ايله بيرلشديگي منطقه ده بو گونکو خوي، سالماس، اورمو، نقده تورپاقلاريندا زاقروسون سيرا داغلاري نين شرقي و غربي ياماجلاريندا يورد ساليب قالميشلار. سومئرلردن آيريلان بو ائللر، سونرا ائللري نين اساس قيسمتي ايله علاقه ده اولوب و تدريجله بير خالق اولاراق بؤيوک مدنيت ياراتميش يئرلي و خلقي ارتته-آراتتا آدلانميشدير. سومئرلر حيات شرايطيني و اکينچيليک اوچون مناسيب اولان ايکي چاي آراسيندا بؤيوک مدنيت قورموش بابيل، اوروک، اور، لاقاش و ساير بؤيوک شهرلر و مدنيت اوجاقلاري ياراتميشلار. بو مدنيت اوجاقلاري اونلارين سارايلاري، قصرلري، عيبادتگاه لاري، بينالاري و سايره سيني قورماق، تيکمک، بزه ييب زينت لنديرمک اوچون بين-اول-نهرئينده خام ماتئريال: آغاج، ديرک، تاختا، داش و مرمر، الوان داشلار، مختليف مئتاللار و… يوخ ايدي. بوتون بو ماتئرياللار ارتته-آراتتا داغلاريندا زاقروس داغلاريندا ايسته نيلن قدر وار ايدي. و سومئر رهبرلري/بونو/ بيليرديلر. سومئرلرين بابيل و او بيري شهرلرده بو ماتئرياللارا احتياجي اولدوقدا ارتته يه آدام گؤندريب اورانين سيدير آغاجلاريني کسديرير، داش و مرمرلريني، لازيم اولان مئتاللار و زينت وسايط يني اورادان آخماغا باشلايان دجله نين بير قولو بؤيوک زاب چايي واسيطه سيله گميلر، قاييقلار و چئشيتلي داشيت واسيطه لريله راحات و اوجوز (يول ايله) بابيله گتيرتديريرديلر. دئمک سومئرلرين بابيلده مدنيت قوردوقلاري ايلک گونلردن هم ارتته نين و هم ده آزربايجان داغلاري و تورپاقلاريني، خزر دنيزيني تورکلرين آنا دنيزي کيمي ياخشي تانيييب، بيلميش و ارتته ايله هميشه علاقه ده اولموشلار”[5] .

گؤروندويو کيمي، ميلاد اؤنجه سيندن زاقروسا دک چکيلميش کسينتي سيز و بيتيشيک تورپاقلار، محض تورکلرين ياشاديغي يئرلر اولموش و اورادا ياشايان ائللرله ايکي چاي آراسي يئرلرينده ياشايان ائللرين آراسيندا اولومسوز چتينليک اولمادان قونشولوق و قارداشليق ايليشگيلري اولموشدور. فارس ين ساختاکار و قوندارما تاريخينه کؤلگه دوشمه سين دئيه، بؤلگه ميزده گئدن بارماق سايي قدر يئر قازينتيلاري نين دا اؤرت-باسدير ائديلمه سي نين اويدورما تاريخين قورونماسيندا باشقا ماهيت داشيماسي گون کيمي آيديندير. همين قازينتيلاردان چوخ آزي نين آوروپا، آمئريکا علم مرکزلرينه سيزماسي و آراشديريلماسي ايله پان فارس ايستلرين سينيرسيز ساختاکارليقلاري آشکارا چيخميشدير. سون زامانلاردا ائتنيکجه فارس اولان “ناصر پورپيرار” کيمي تاريخ آراشديريجيلاري نين سايي چوخالماقدادير. بو فارس کؤکنلي تاريخ آراشديريجي و الشديريجي لرين باخيشينا گؤره، فارس تاريخي نين يالانلار اوزه رينده قورولماسي 120-140 ايل بوندان اولّه قاييدير، آماج ايسه فارس لارين ميلتلشمه سي اوچون داياق نقطه سي ياراتماق و ساختا ميفولوژيک اؤزنه لردن فارس تاريخينه اوستون بويوتلار قازانديرماقدير. حالبوکي نه اهمني لر، نه ساسانيلر، نه ده اونلاردان سونراکي فارس کؤکنلي کيچيک حاکيميتلرين بشريته وئرديگي خيدمت ايزلرينه راست گلمک ممکون اولمايير. يئري گلديکجه فارس تاريخچيلرين دوشونجه و فاکتلاري ايله تانيش اولاجاييق. بونلارا باخماياراق گئرچک بو کي، تورک و فارس توپلوملاري ان آزي 3000-ايل بويونجا قونشولوقدا ياشاييب و بو گون ده ياشاماقداديرلار. بو ايکي ميلت زامان-زامان تام ميلتلشميش، امپئريا دؤولتلري قورموش، بعضاً ده مغلوب اولموش، اسير توپلوم دورومونا دوشموشلر. بير چوخ تاريخسل اولايلاردا ايچ-ايچه گيرميش بو اسکي توپلوملار اولايلار آخيميندا اورتاق طالع و روزگار اسديرسه لر ده، هئچ زامان يوغرولماميش[6]، واحيد ميلت کيمي بير-بيرينده حل اولماميشديرلار. باخماياراق کي، تاريخين گؤسترديگينه گؤره، بير چوخ توپلوملارين ايکي لي و يا نئچه لي ايليشگيلري غاليب-مغلوب سونوجا وارميش و مغلوبون غاليب ايچينده يوغرولوب، اريمه سي ايله سونوجلانميشدير. آنجاق بو اؤرنک بير چوخ زامان کؤکسوز توپلوملارا عاييد اولموش و کؤکلو ميلتلرين سيلينيب آرادان گئتمه سينده بيرجه سبب اولماميشدير. نييه کي، کؤکلو ميلتلر مغلوب دوروما دوشن زامان بئله، اؤز ميللي وارليغيني قورويوب ساخلايا بيلميش، حتّي مغلوب دوشن دورومدا دا غاليب طرفين کولتورونده واز کئچيلمز ايزلر بوراخا بيلميش، زامان سوره جينده ميللي-قورتولوش مجاديله سي آپارا بيلميشدير.

تورک و فارس ايليشگي سينه گلينجه، بو ايکي وارليغين زامان بويو چئشيدلي آلانلاردا تضادلي ايچ-ايچه گيرمکلريني، امپئرييا ياريشمالاريني، بعضاً ساکين، بعضاً ايسه دوشمنجه داورانيشلاريني گؤروروک. 2900-3000 ايلليک قونشولوق و ياخين ايليشگيده اولان بو ايکي وارليق (3000 ايل بوندان اؤنجه فارس ين توپلو وارليغيني اثبات ائدن هئچ بير سند الده يوخدور) حتّي کيچيک بير ساحه ده بئله قارشيليقلي نورمال ياشام سوئرمه ميشلر. ميلاددان اؤنجه 600 ايلليک تورک دؤولتلري نين (ماننا-ماد/مئديا/-پارت /ارشک/اشکان/) قديم فارس کؤکلو ائللره حاکيم اولدوقلاري، هابئله فارسلارين همين دؤورون آرديندان 230 ايلليک “اهمني لر” (هخامنيش لر) الي ايله تورکلره حاکيم کسيلمک لري آنجاق ساواش سونوجوندا گرچکلشميشدير. يئنه ميلاددان سونرا اسلاما قدرکي دؤورده بو ايکي توپلوم هميشه غاليب-مغلوب ميلتلر کيمي قارشيليقلي ايليشگي ايچينده ياشاميشديرلار. ايسگندرين اهمه نيلر اوزه رينده کي غلبه سي و سونرا سولوکيلرين قيسا مدتلي حاکيميتينه سون قويان سومئر و ايلام تورون لاري اولان آرشاکلارين 477 ايلليک حاکيم اولدوغو زامانلاردا دا مغلوب-غاليب ايليشگي لر ديشيندا نورمال اولان بير شئي گؤرونمه مکده دير. تاريخ قايناقلارينا گؤره، آرشاکلار (ارشکلر) دا اؤز تورک آتالاري ساياغي هئچ زامان تابع فارس لاري ميللي-اريتمه[7] سياستي ايله آرادان قالديرماغا چاليشماميشلار. حتّي عکسينه اولاراق داغيليب آرادان گئتمه تهلکه سي ايله اوز-اوزه قالان مغلوب ميلتلري اؤز حمايه سينه آلاراق ياشاديب، قالديرميشدير. تورکلر بير چوخ زامان ميللي گله نکلره داياناراق فارس کؤکن لي خالقلاري تام محو اولوب آرادان گئتمک تهلکه سيندن اوزاقلاشديريب، اونلاري اؤز قول-قاناديندا ساخلاماقلا اؤزگه رقيبلر يوروشوندن قوروموشدورلار. آنجاق همين سينيرسيز و آشيري ساوونمالار فاجيعه وي شکيلده سوء استيفاده لره يول آچميشدير. بونون ان آيدين اؤرنگي ني آرشاکلارين گوجو آلتيندا بؤيوموش، گوجلنميش فارس کؤکنلي ساسانيلري گؤسترمک اولار. ساسانيلر پارت شاهلاري نين خوش گؤروسوندن يارارلاناراق تورک زردوشت چو موغلاري آلداديب، اونلارين اولوسال ائتگي سيني اؤز خئيرينه چئويره رک آرشاکلارا آرخادان خنجر وورموشدورلار. همين ساسانيلر همدان تورکو اولان “ماني” و تبريز تورکو اولان “مزدک” قالخيشمالارينا قارشي قان گؤلو يولا سالميش، تورکلري سوي قيريم ائتميشدير.

اهمه نيلرين گوجلنمه سيله بؤلگه ده باش قالديرماقدا اولان ائتنيک چارپيشمالار يئني آشامايا گيرميشدير. بئله کي، بشرييتين داش دؤوروندن دمير دؤوره گيرمه سينده مرکز رولو اولان ايکي چاپ آياراسي (بين-اول-نهرئين) مدنيتي دارماداغين اولماغا باشلاميش، اهمن وحشيليغي اينسان گليشمه سي نين قارشيسيني آلماقلا ياناشي، بوتون بؤلگه ياشاميني محوه ساري سوروکله ميشدير. فارس کؤکنلي تاريخچي و الشديريجي ”ن. پورپيرار” بو حاقدا بئله يازير:

“بشري مدنيتين کؤکو و قايناغي اولان چوخ پارلاق بين-اول-نهرئين آسور[8]، بابيل و سومئر[9] مدنيتيني اهمه نيلر[10] محو ائله ديلر. بو بؤيوک ميلتلرين يئني دن ديرچلمه چابالاري ايسه بيستون کتيبه لرينده داريوش ديليندن يازيلديغي فاکتلارا گؤره اونلارين (اهمه نيلرين) اليله قان دنيزينده بوغولوبدور… تاريخين هئچ زامانيندا ايراندا پارس آدلي يئر اولماميشدير. هابئله تاريخ بويو پارسلار آدلي قبيله و ياخود قوم دا اولماميشدير. بو يهوديلرين و اؤزوموزدن اولان آراشديريجيلارين اويدورماسيدير… ايران ان آزيندان 15 چئشيد بؤيوک و قابيليت لي ميلتين ياشاديغي يئر اولموشدور. او ميلتلر ان آزيندان 2000 ايل اهمه نيلردن قاباق اؤز آد و هويت لري ايله ياشاميشديرلار.”[11]

همين يازار اهمه نيلرين هارادان و نئجه گلمه لري قونوسوندا بئله يازير:

“اونلارين (اهمه نيلرين) نئجه تاپيليب و يوکسه ليشينه داير آيدين گؤرونتو يوخدور. چوخ اسکي گوجلر توپلوسوندان اولوشان بير بؤلگه ده اونلارين بيردن گليب بؤيوک امپئريا قورماقلاري نده ن لري هله ليک آيدين دئييلدير. آنجاق سون آراشديرمالاري اساس گؤتوره ن زامان بو قناعته گلمک اولور کي، هخامنيشلر کوروشون قالخيشيندان 1000 ايل قاباق آشور، بابيل، ماد، ايلام کيمي 4 گوجون دؤولت طرفيندن مزدلو قمه چي[12] اولاراق اينديکي روسيانين اورتا استيب[13] لرينده آلينميش و ساواشلاردا اونلاردان يارارلانميش، باريش زاماني ايسه ايلاملارين ايذنيله بليرلنمه ميش بير بؤلگه ده – چوخ احتيمال ايرانين گونئي ينده يئرلشيرميش لر.[14]“

سؤزسوز کي، ن. پور پيرار کيمي فارس يازارلاري نين آرخا پلانلاريندا يئني تيپلي ايرانچيليق سعي لريني گؤرمزدن يانا چيخارساق يانيلاجاييق. آنجاق او کيمي يازارلارين گيزلي نيت لره راغما تاريخه آيدينليق گتيرمه سيني ده قولاق آردي ائتمک دوغرو اولا بيلمز. پور پيرارين آراشديرمالارينا گؤره، فارس کؤکنلي اولاراق تانينميش اهمن لر يهوديتين بير قولو اولان سلوويانلاردان اولموش، ايراني ضبط ائده ن دن سونرا فارس آدي آلميشديرلار. بو و بو تيپلي فاکتلاردان آيدين اولور کي، “فارسچيليق سيستمي” کيمي تاريخ کؤکسونه کؤلگه سالميش اهمني ليک دامقاسي نين دوغوشو قانلا اولوشموش بير آنتي بشري بر-برليک اؤرنگي دير. ساسانيلرين عربلر قارشيسيندا ديز چؤکمه سيندن 400 ايل سونرا تورکلرين يئني دن ديرچه ليشي مدنيتجه عربلشميش فارسلارا يئني دن ياشام نفسي باغيشلاميشدير. فارس مدنيتي، اينجه صنعتي و سوسيال حياتي محض تورک حاکيملري نين يارديمي و کؤمگي ايله آياغا دورا بيلميشدير. چوخ ايلگينج[15] بو کي، تورک باشچيلاري فارس وارليغي و کولتورونه حصر ائتديگي انرژي نين کيچيک بير بؤلومونو اؤز تورک وارليغينا خرج ائتمه ميشديرلر. تورک باشچيلاري نين بئله آنلامسيز هومانيست ليگي نين سونوجو تورک ديللي شاعير و اديبلرين ده اؤز ديللريندن اوزاقلاشماسينا ندن اولموشدور. اونلار فارس ديليني اؤيرنمه يه، اثرلريني او ديلده ياراتماغا تشويق اولموشدورلار. بو سوره جين دوغال سونوجو ايسه ساواد ديلي نين ده فارس ديلينه چئوريلمه سي ايدي. تورک کولتورونون “ماناس”، “قيلقاميش”، “دده قورقود”، “ديوان-اللغات التورک” کيمي اؤلمز اثرلري نين آردي اولا بيله جک “لئيلي و مجنون” اثري تورک حاکيمي امريله فارس ديلينده يارانير. باشدان-آياغا تورکلره قارشي يازيلان “شاهنامه” ايسه، يئنه تورک حاکيمي نين بير باشا حمايه سي ايله اورتايا چيخير.

“تورک ديلي سارسيلماز و گوجو توکنمزدير، اونو قوروماغا احتياج يوخدور کيمي باطيل و داياز دوشونجه لر سونوجوندا اؤز اليميزله ديليميزدن قيدالانان ياشام فلسفه ميزي زورا سوخان بابالاريميزين سوچلاريني باغيشلاماق اولارمي؟ ”

1000- ايل سوئره ن بئله آنورمال سوره ج بير نئچه استثناء ديشيندا “قاجار” لارا دک چکيلير و سون اولاراق فارسچي رژيمين غلبه سيله سونا چاتير. حال بوکي بو اوزون زامان ايچينده بير فارس ديللي اديب ين و شاعيرين بير پاراگراف بئله تورکجه يازماسينا راست گلمک اولمور. بو، او دئمکدير کي، آزربايجان تورکلري هئچ زامان ميللي دؤولتچي لييه باغلي اولماميش، سلاله چيليکله باشلاميش امپئراتورلوق احتراصيله سونا چاتميشديرلار. بو ايسه، تورک سلاله حاکيملري نين مرکزچي دؤولت ياراتماسينا ايمکان وئرمه ميشدير. بو اوزدن تورک باشچيسي ييغجام و ميلتي توپلاياجاق دؤولت سيستمي دئييل، امپئراتورلوق هوسي له اؤز آنا تورپاقلاريني بوراخيب اوزاق اوداق لارا گؤز ديکميشدير. (شيروانشاهلار، بير آز دا شاه اسماعيل ديشيندا). همين دب و گرنشمه طرزي سونوجوندا ميللي ائييتيم و اؤيرتيم يييه سيز قالميش، آغير بوشلوقلارا ندن اولموشدور. چوخ ماراقليدير کي، فارسلار حاکيميته گلديکلري آن تورکلري سوي قيريم ائتميش، تورک آنيت و ايزلريني آرادان قالديرميش، قالانلاريني ايسه، ائتنيک كيم ليگيندن اوزاقلاشديرماغا چاليشميشلار. باخماياراق کي، بو ايشي بوتونلوکله باجارا بيلمه ميش و چوخ زامانلار اؤز اللريله ياراتديقلاري توزاقلارا دوشموشلر.

سؤزسوز کي، ميلاد اؤنجه سيندن باشلايان بو قارشيليقلي ايليشگي لرين آراشديريلماسي يالنيز بير نئچه تاريخچي عاليمه دئييل، بؤيوک آراشديرما مرکزلري نين اوزه رينه دوشمکده دير. تورکلره قارشي اهمه نيلرين سورجلي سالديريسي، بو سالديريلارا قارشي آزربايجان باشچيسي تؤمريس آنانين امريله سالديرقان کوروشون باشي نين کسيلمسي، هابئله ساساني لرين ارشکلر و سونرالار تورک ماني چيلرينه، مزدک چيلرينه قارشي سوي قيريم يولا سالمالاري، بابکين ميللي ديره نيش ينه قارشي خوراساندا اسلام-عرب خيلافتينه باغلي اولان يئرلي اسلام-فارس حاکيملري نين بللي دوشمن چيليگي، “چالديران ساواشي[16]” ايله باشلانميش، فاجيعه وي تاريخيميزين سوره جينده خدمت اؤرتوسو آلتيندا گيزلنن فارس کؤکنلي سياست چيلرين رولو بو ايلگينج ايليشگي نين بير نئچه اؤرنگي دير. گؤروندويو کيمي، يوخاريدا سادالانميش ايليشگي طرزي نين سونوجو اولاراق 1925-جي ايلدن بري پان فارسيزم اؤز اليميزله اؤزوموزه حاکيم کسيلير. فارس-تورک ايليشگيلري شووينيست سياستينه چئوريلير. تاريخ بويو فارس كيم ليگيني قورويوب ساخلايان تورک گوجو، همين فارسليق اليله محوه ساري يووارلانير و اوْتوريتر-شووينيست پهلوي فارس شاهليغي ايله باشلانان آنتي-تورک، آنتي-آزربايجان سياستي توتاليتار-شووينيست اسلام فارس رژيميله داوام ائتمکده دير.

ايکي آيري ياشام سوره جيندن فورمالاشان ايکي آيري کولتور بيچيمي!

تورک و فارس کولتورلري نين فورمالاشماسيندا، اونون بو گونکو دوروما گلمه سينده تاريخسل فاکتلارين دئيشمز رولو اولموشدور. ايستر تورک تاريخچيلري، ايسترسه ده فارس تاريخچيلري نين گؤسترديکلرينه گؤره، بو ايکي توپلوم هر زامان اؤز دب، گله نک و گؤرنک لرينه داياناراق ياشانتي سورموش، توپلومسال و سوسيال قوراللار ياراتميش، همين قوراللارا داياناراق کولتور بيچيمله ميش، دؤولتلر ياراتميش و بو دؤولتلري گوجلنديره رک ميللي اخلاقلارينا اويغون امپئراتورلوق سيستم لري قورموشلار. ائلاتليق و اوتوراق ليق بيرلشمه سيندن بيچيملنميش تورک ياشام فلسفه سي تورک مدنيتي نين زنگينليگي و توکنمزليگي نين اؤزولو[17] اولموشدور. گه نل تورک گله نه يينه بؤيوک قاتقيلار وئرن، آزربايجان تورکلويو اصلينده اؤز کؤکونون تمل داشيني تورک كيم ليگيندن آلميشدير. آزربايجان تورک مدنيتي، حتّي گوجسوز دؤورلرده بئله، اؤز وئريملي ائتگي سيني ائلدن وئرمه ميشدير. چونکي، گئنيش آلاندا کؤک سالان تورک ياشام فلسفه سي، بير آلاندا مغلوب اولارکن باشقا آلاندا فاتتح ياشامي سوره بيلميشدير. بو اوزدن هئچ زامان تام اولاراق مغلوب دوروما دوشمه ميش، سوره کلي اولاراق ياشاميش، ياراتميش و گئنيش ايزلر بوراخميشدير.

بير چوخ تاريخسل فاکت لارا داياناراق ميلاد اؤنجه سيندن بري فارس (پارس) مدنيتي نين اؤرنکلري کيمي گؤستريلن اهمن يلر، ساسانيلار، صفويلر، آوشارلار، قاجارلارا خاص اولان ساراي و آنيت ايزلم لري بوتونلوکله تورک معمارليغيندان آلينميش، تورک اوستادلاري الي ايله قورولموشدور. اسلامدان سونراکي دؤورلرده تورک سرکرده لري نين ايران آدلانان يئرده هئگومون لوغو، تورک مدنيتي نين ده بؤلگه ده اوستون موقع قازانماسينا زمين ياراتميشدير. آنجاق مئدييا (ماد)، ماننا، اورارتو، قوتي-لوللوبي، ايلام و باشقا تورک و ياپيشيملي ديللي ائللره عاييد اولان ناخيشلارين ساسانيلارا و هخامنيشلره (اهمه نيلر) عاييد اولان کيتابه لرده گؤرونمه سي اولدوقجا دوشوندوروجودور. همين کيتابه لرده گؤرونن تورک و باشقا ائللرين الينده اولان قيزيل پارچالاري، بوگونه ده ک گؤزلليگيني ساخلاماقدا اولان زيور-آلتلر تورکلرين تايسيز و يوکسک کولتورونون گؤسترگه سي دير. بو حاقدا فارس تاريخچيسي ن. پورپيرار، تورک کلمه سيني ديلينه گتيرمه دن بئله اؤرنک وئرير:

…اگر داش کيتابه لرده آدي گئچن مغلوب ميلتلرين ميللي، قومي (طايفا) و فني کولتورل نايليت لريني غاليب امپئراتورا تقديم ائتمه مجبوريتيني قبول ائدرسک، او زامان داريوش دؤنمينده بو قوملارين هر بيري نين کئچيرديکلري مرحله لري اونلارين پالتارلاريندان، سيلاحلاريندان، يانلارينداکي وحشي حئيوانلاريندان، ال ايشلريندن و ديگر وئرگي سوقاتلاريندان معين ائده بيلريک. مثلا تصويرلر سؤيله يير کي، سئکرتيلر توخوماچيليقدا و آت تربيه ائتمکده اوستادميشلار و اونلارين امپئراتور حضورونا گلن ائلچيلرين گتيرديکلري هديه لر گؤز قاماشديريجيدير.

…آنجاق اوچ، پارت، بلخ و آري[18] هئيت لري نين پالتار و هديه لري اونلاري کؤچري، تاريملا هله تانيش اولماميش و پريميتيو ال ايشلرينه صاحيب اولان قوملار کيمي گؤسترمک ده دير. بو اوچ هئيت و عموميتله بوتون هئيتلر آراسيندا آريلر ان آشاغي اجتيماعي روتبه ده يئر آلميشلار. اونلارين پالتارلاري زابول قومسالليغي نين البيسه سيدير. آنجاق دوه و آسلان دريسيني هديه اولاراق گتيرميشلر و هديه لري نين ايچينده گؤرونن ايکي ناخيشسيز کاسا باشقا هئيت لرين کاسالاري ايله مقايسه ده صنعت ذؤوقوندن محروم اولان ساخسيلاردان عيبارتدير.[19]

يوخاريدا آدي چکيلن سئکرتيلر، چوخ گمانکي چئشيتلي آدلارلا سسله نيلن بوگونکو آزربايجان تورکلري نين آتا-بابالاري کيمي ساييلان هامان ايسکيتلر، ساکالار، ماساژئتلر، داهيلار، سامارتلار اولماليدير. بئله اولان حالدا فارس يازارين گتيرديگي فاکتلارا گؤره، ايسکيتلرله آريلرين مدني اؤلچوسو اؤلچولمز درجه فرقلي و تام اولاراق بير-بيريندن آيري و باغيمسيز ايدي. فارس تاريخچيسي نين گتيرديگي فاکتلارا گؤره، ايسکيتلر اولدوقجا مدني، کيفايت قدر ائلات و اوتراق مدنيتي سئنتئز حالينا گتيرميش بير اخلاقسال و قانونسل ميلت اولموشلار. اونلار چوخ ماهير آتچيلار، اوستا توخوجولار، داها مدرن گئييم تيکيجيلري، ناخيشلي مفرق قابلار صنعتچيلري، زامانا گؤره يوکسک درجه ساوادلي، ميلت و تورپاقلارينا قارشي دوشمنلرينه آجيناجاقلي دؤيوشچولر و باريش زاماني قونشولارينا گؤره صميمي دوست اولموشلار. ن.پورپيرارين گتيرديگي دليللره گؤره، آريلر بوتون ائللرين ايچينده ان گئري قالميش، يوخسول، بدوي و توپلومسال مدنيتدن اوزاق قوم حاليندا ياشاميشلار. آنجاق بونا باخماياراق اونلار گوجلو اولان زامانلار اونيتار و مرکزچي دؤولتچيلييه سؤيکنه رک تاريخين ان غدار مرکزچي حاکيميتلريني ياراتميش و اونون نئجه غدار امپئريا اولدوغونو دونيايا جار چکميشدير. بو حاقدا فارسلارين ايلک تاريخسل کيتابه لريندن اولان بيستون داش قازمالاريندا داريوشا عاييد يازيدا بئله گلير:

“بو اؤلکه ده منه وفادار اولانلاري تقدير و تلفيق ائتديم و هر کس منه تسليم اولمادي ايسه اونو دهشتلي جزالانديرديم.” … “من اونون هم بوئره نونو، هم قولاغيني، هم ده ديليني (ميدييا ايستيقلالچي سرکرده سي فرورتي نظرده توتور) کسديم و گؤزلريني اويدوم. سونرا دا اونو ساراييمين قاپيسينا باغلاديم کي هر کس اوچون اؤرنک اولسون، ان سونوندا ايسه اونو همداندا دارا چکديم و بوتون سئچگين يانداشلاريني قالانين ايچينده بوغازيندان آسديم.[20]“

گؤروندويو کيمي ان اسکي زامانلاردان بري تورک و فارس کؤکلري بير-بيريندن آيري اولموش، ديل، اينانج[21]، کولتور و بوتون ياشام آلانيندا اؤزه لرينه عاييد اولان وارليقلارا داياناراق گونوموزه قدر اوزانميشديرلار.

بو آلاندا داها درين و بيليم سل آراشديرمالارين ايشيق اوزو گؤرمه سينه دريندن اينانير، امينم کي، گنج ميلتچي يازارلاريميزين وئريملي و ائتگيلي چاليشمالاري ميلتيميزين گيزله ديلميش تاريخيني اوزه چيخاريب، دونياني گرچکليگيميزله تانيش ائده جکدير.

ايکي آپاريجي ميللي کيمليک سئنتئزيندن دوغان باريشماز غاليب-مغلوب ايليشگيلر!

بير چوخ حالدا ايچ-ايچه گيرميش ايکي يا نئچه آپاريجي و دومينانت اولوسال وارليغين واحيد دؤولت چتري آلتيندا ياشاماسي ممکون اولاسي دئييلدير. بو تابلو دوغودا و اؤزه لليکله اورتا دوغودا اولونجا قاچيريلمازدير و کسينليک قازانير. اونا گؤره کي، زامان ايچينده هر هانسي سبب اوزوندن غاليب وارليغين دؤولت سويه سينه يوکسلمه سي ايله باشقا وارليغلارين دوروقلاما دؤوراني باشلايير. ميللي كيم ليگي تاپداق آلتيندا قالان مغلوب اولموش رقيب ميلت کئچميش گوجونو اله گتيرمه يه چاليشارکن، دؤولتي الده ائدن غاليب ميلت ايسه بوتون ايمکانلاردان يارارلاناراق اولوس-دؤولتچيليک اوغروندا قارشيسينا چيخاني آرادان قالديرماغا چاليشاجاقدير. اقتيداري اله کئچيرن ميلت، گرکلي و گرکمز شرطلر آلتيندا مادّي، معنوي سومورگه سياستينه اوز توتار. بو ندنله بئله ايليشگيلرين آنجاق غاليب-مغلوب اولماسي اولدوقجا دوغال و سوسيالوژي قوراللارا گؤره تام طبيعيدير. بير چوخ زامان، بئله سورغولار دا اورتايا گلير کي،

آ) بس نئچه ميلت لي امپئريا يؤنلو مرکز دؤولت قورولوشلاري نئجه اوزون سوره بئله، داوام گتيره بيليرلر؟

ب) و يا بو ميلتلري بير-بيرينه باغلايان نه کيمي گيزلي گوج مرکزي واردير؟

ج) بو ايليشگي لرين تملينده دايانان نه کيمي بيرلشديريجي مرکز دايانا بيلر؟

د) نه اوچون کؤکده، گؤوده ده، ديلده، کولتورده، تاريخسل ايدعالاردا، تمل اينانجلاردا و تورپاقدا بير-بيريندن تام باغيمسيز اولان ايکي و يا نئچه آپاريجي توپلوم بير-بيرينه قارشي اولان گيزلي نيفرت و کين دن واز گئچميرلر؟

تاريخ گيريشيمينه فرقلي گيرن، زامان-زامان قازانديغي فرقلي ميللي آرمانلار و ادعالارا يييلنن، تاريخده باشقا – باشقا امپئراتورلوق و دؤولتلر قوران ايکي ادعالي و دومينانت ميلت يالنيز يئنميش-يئنيلميش[22] ميلتلر کيمي بير دؤولت هئگومون لوغوندا سيغيشديريلا بيلير. دوغال اولاراق بو دؤولتين دئموکراتيک، چاغداش، مدرن و دونيوي اولماسي دا سؤز قونوسو اولا بيلمز! ترسينه اولاراق بئله دؤولتلرين آنتي اينساني و آنتي دئموکراتيک اولماسي باشليجا شرطلردن بيريسي دير. و حتّي ان اؤنملي گرگي ساييلا بيلر بئله! پارادوکسلو کولتورلر اوزه رينده قورولان هر هانسي دؤولتچيليک سيستم ينده اولوسال ديرلر يالنيز غاليب کولتوره و حاکيم ميلته عاييددير. بو تيپ دؤولتلرده مغلوب کولتورلر اوچون اولوسالليق شانسي تانينا بيلمز، حتّي ياساق قانونلاري تطبيق اولا بيلير. بو سيستملر چرچيوه سينده اولوسال ايليشگيلرين رفورم يولويلا اينسانجيل دئموکراتيزه اولماسي دا سؤز قونوسو دئييل. چونکي، حاکيم شووينيست هر هانسي آچيليشي اؤزونه قارشي گؤروب ان آغير تپگي لرله ميللي رفورملاري باسديرماغا چاليشاجاق.

فارس تاريخي نين اؤنه چيخماسي ايله باشلانان تورک-فارس ايليشگيلري هئچ زامان نورمال گئديشاتا يييلنه بيلمه ميشدير. چونکو، امپئريا خيصلتلي اولان بو ايکي ميلتين دؤولتچيليک سيستمي گوجلو اولدوغو زامان، بؤلگه يه تمامي ايله حاکيم اولماق ايستميش، بو يولدا ايسه، ايستر-ايسته مز، بير-بيري نين اؤزگورلوگونو پوزماغا مجبور اولموشلار. امپئريا دؤولتچيليگي نين ماهيتينده اولان ميللي اريتمه سياستي، ايستر تورک امپئريالاري کيمي گئنيش قاپسامي، ايسترسه ده فارس ياريم امپئرياسي کيمي دار قاپساملي سيستملرده آشاغي-يوخاري عيني سونوجا وارميشدير. نييه کي، هر ايکي سيستم اؤز مطلق ليگيني ساخلاماق اوچون باشقاسي نين اؤزه ل ائتنيک ليگيني پوزماغا چاليشاجاق و يئري گلرسه بوتونلوکله اينکار ائده جکدير. دونيانين تانينميش فيلوسوفلاري نين اورتاق دوشونجه لرينه گؤره، دؤولتچيليک بير گوج اويقولاما سيستميدير. هرگاه بو سيستم اؤز دوغما ائتنيک آلانيندان گئنيشلنمه سياستينه اوز قويارسا و يا تورپاق گئنيشلنديرمه استراتژيسيني هدف کيمي گؤتوئررسه، او زامان ايستر-ايسته مز امپئريا سيستملي دؤولته چئوريليب، باغلي ميلتلرين وارليغينا، دولايي يوللارلا هوجوم ائتمک گرگينده اولاجاقدير. اونلارا گؤره، مدرن دؤولتچيليگين ان تمل ايکي ليگي حقوقسالليق و سياسالليقدير. و بو ايکي تمل ياپي نين بيرلشمه سيندن اورتايا قويولان “توپلومسال آنلاشمانين[23]” گؤروي ايسه مدني وطنداشليق ياراتماقدير. گؤروندويو کيمي، سورونون اوچ بوجاقلي بير يانيتي اورتايا قويولور. بئله کي، سورونو فلسفيلشديرمه دن، اونون ايدئولوژي يؤنتميني بللي ائتمه دن، سياسي گؤرونتوسونه يئتيشمک ممکون اولاسي دئييل. اولمايينجا دا، سؤزسوز کي، دؤولتچيليکده تمل رولو اولان حقوقسال-سياسال قورالليليق يئرينه جاببار دؤولتچيليگي[24] يارانار. دونيانين بير چوخ اؤزگور و باغيمسيز سياسي دوشونورلرينه[25] گؤره، هرگاه توپلومسال باغليليق اؤرنک بير توپلومون غاليب ائتنيکي نين ديل، دين، کولتور، گله نک و بير سؤزله اولوسال باغلانتيلارين روحسالليغينا قوللوق ائده بيلمه سه ، اوندا بو نتيجه اورتايا چيخير کي، بو توپلومون فلسفي، ايدئولوژي و سياسي ياپيسيندا دوغال باغلانتي يوخدور. بو اوزدن اورادا سؤزون دوز آنلاميندا مدرن دؤولتچيليک نورماسيني دا گؤرمک ممکون اولمور. آنجاق نه اولارسا اولسون، توپلومسال باغليليق اولمادان دا، دؤولت قورماق اولور. طبيعي کي، بو ساياق دؤولتچيليک جاببار دؤولتچيليک آدلانير. جاببار دؤولت سيستمي نه قدر ده بؤيوک و گئنيش اولسا بئله، فلسفي باخيمدان آچيليشمايا قادير دئييل. چونکي، اونون واحيد ميلت تملي يوخدور. او دؤولت بير تؤره ديجي قاريشقادان سا، تؤکه ديجي دئو بير هيولايا بنزر. او يالنيز تؤکه ديجيدير. اونون آلت ياپيسيندا روحساللاشميش توپلوم باغلانتيلار دئييل، کسينتي سيز، سورجلي يئنيک-يئنميش چکيشمه لر و باريشماز آنتي-نوميلر يئرلشمکده دير. بو اوزدن جاببار دؤولتچيليک اؤز وارليق فلسفه سيني يوروتمک يولوندا مطلقچيليگه مئيل گؤسترمه لي، قارشيسيندا تهلكه يه چئوريله جک هر هانسي مغلوب توپلومون وارليغيني ميللي اريتمه سياستينه اوغراداجاقدير.

نيکولو ماکياوئللي[26]-نين فيکرينجه: “اينسانلارين آلت ياپيسي کؤتولوکله-ياخشيليقدان يوغرولموشدور. بونا گؤره، اوغور قازانماق ايسته ين حاکيم گرک کي ياري آسلان، ياري تولکو اولسون!”[27].

سؤزسوز کي، ن.ماکياوئللي کيمي اسير وطنلي اولان اورتا چاغلارين آدليم فيلوسوفونون انتيقام جيل روحوندان سيچرايان بو سوبژئکتلر ايتاليا ميلتينه حوكومدارليق ائدن فرانسا امپئرياسينا قارشي خوش نيتلي تئزيست کيمي دوشونولمه ليدير. او ايتاليانين بير داها اسير دوشمه مه سي اوچون جاببار دؤولتلر کيمي جاببار اولماسيني ايسته ييردي. او، ايتاليا ميلتيني قوروياجاق گوجلو شهريار آختاريشيندا ايدي. بير سؤزله ايتاليا باغيمسيز اولماليدير. ايتاليا بير داها بؤيوک دؤولتلره يئم اولماسين دييه، اؤزو بؤيومه ليدير. ايتاليا ميلتي نين ياشاماسي اوچون قوتسال اخلاقليقدان سا، هئچ ده ياخشي اولمايان جاببار شهريار گره کير. اولا بيلسين کي، قوتسال اخلاقچيليق، يولونو آزيب ايتالياني بير داها دوشمنلره قاپديرسين، آما جاببار شهريار اؤزوندن اؤتئري اولسا بئله ايتالياني نه دوشمنلره و نه کليسايا قاپديرماياجاقدير. بلکه ده ماکياوئلييه گؤره، ايتاليان ائتنيکي تملي اوزه رينده قورولاجاق ايتاليا شهريار دؤولتچيليگي، آزاد ايتاليا توپلومونون ميلتشمه سي يولوندا تانري گؤستريشدير. نييه کي، اوزون زامان غاليب امپئريالارا مغلوب اولان بير توپلوم، آزاد اولاندان سونرا بئله، آشاغيلانميش پسيکولوژيدن نورمال دوروما کئچمک اوچون دوغما و اؤتکم شهريارا مؤحتاج گؤرونه جکدير. دئمک، ايتاليا سکولاريزميني سؤکوب، ميلتي امپئريالارا تسليم ائدن کليسانين مغلوبيتيندن قورتارماق اوچون، دوغما شهريارين اولماسي ايلاهي امير کيمي ساييلماليدير.

بير چوخ سوسيولوق دوشونورلرين آختاريشيندا، اينسان اساس اوبژئکت ساييلير. اينسانين اوزه رينده چارپيجي و پارادوکسلو چکيشمه لر ياپيلير. بيري اينساندان اؤتئري دوزه ني گرکلي سانير. بيري دوزه ندن اؤتري اينسانين حقوقا سؤيکنمه سيني اورتايا قويور. باشقاسي ايسه ميلت ساريندان قورونان گوجلو دؤولتي اؤز سورغوسونون يانيتي حساب ائدير. آنجاق هر هانسي شرطلر ايچينده اولورسا-اولسون دؤولت ايله ميلت آراسيندا اويقولانان حقوقسال-سياسال قورال ليليغين دورد-حقوق، قوروما، گوج، دوزه ن عاميلي نين وحدتي يالنيز و يالنيز ميلت-دؤولت دؤولتچيليک سيستمي دوزئيينده هارمونيلشير.

بئله کي، ميلت يالنيز اؤز ميللي كيم ليگي ياپيسي اوزه رينده دايانان حالدا، ميللي دؤولتيني منيمسه ييب، اونو قورويور. ميلت يالنيز اؤز دوغما دؤولتي طرفيندن قورولموش گوج آليجي و دوزه ن وئريجي اورقانلارا خوشگؤرو ايله ياناشير. او اولوس[28] يالنيز، اؤز دوغما دؤولتي طرفيندن اؤنريلميش حقوق نورم لارا داياناراق ميللي قورونما سيستمينده جانلا-باشلا اورتاقليق ائدر. بونون ترسي اولاراق، مغلوب ميلتلر اوزه رينده قورولموش کولوني دؤولت، هئچ زامان آدي سادالانميش دؤرد ميلت-دؤولت ايليشگي ياپيلاريني ايجرا سوره جينه گتيره بيلمز. غاليب امپئريا دؤولتي ميلت-دؤولت امکداشليغي نين اوزه رينده اولوشان دوغال چالارلارين حلينده ائتگيسيز قالاندان سونرا مغلوب توپلوملاري تابع حالينا گتيرمک يولوندا، اونلارا قارشي يالنيز الينده اولان گوج تطبيقيني اورتايا قويار. بئله ليکله، ايستر-ايسته مز يالنيز بير سئچه نک يولونا دوشر. جاببار دؤولتچيليک يولونا!

مغلوب ميلتلرين هر هانسي ميللي ديره نيشمه سينه قارشي اؤنلملر دوشونن جاببار دؤولت، ياراناجاق ميللي چالارلاردان اوزاق اولماق اوچون هر عملدن اؤنجه اؤز دوغما ائتنيکي اوزه رينده پسيکولوژي کومپانيا ياراتماغا باشلايار. چاليشار کي، دؤغما ائتنيکينه سورجلي ايمکان آچماقلا اونون پسيک گوجونو آشيري حالا گتيرسين، اؤزونو اوستون توتما خسته ليگينه اوغراتسين. بو دورومدا هر شئيين مرکزلشمه سينه مئيدان آچاراق اؤلکه ني بير مرکزلي مطلقي يه ته يؤنه لدر. جاببار دؤولتله اسير توپلوملار آراسينا آچيلان آرانين گوندن-گونه آرتماسي ايله اورتايا سرگيلنه جک ميللي دوشمنچيليگين ايزلري گؤرونمه يه باشلايار. مغلوب ميلتلرين جاببار و قاصيب دؤولته قارشي ديرنمه گوجونون آرتماسي ايله اؤلکه بوتون سياسال، اکونومي، قورونما، سوسيال، کولتورل، قورومسال و… آلانلاردا گيزلي و ياواشجاسينا ساواش پوزوسيونو آلار.

بو آشامادان سونرا کيمسه ساواشا دور دييه بيلمز. حاکيمليک گوجو ايله اسير توپلولوقلارا ديوان توتان ائتنيک دؤولتين ساواش ماشينلاري بوتون کولتورل، سياسال، سوسيال، پسيکولوژيک، حربي و… آلانلاردا يولا دوشر. اؤز دوغما ائتنيکي ايله پسيک بيرلشمه سينه گيرن دؤولتين مغلوب توپلولوقلار قارشيسيندا اوزون سوره لي حاکيميت ائتمه سينده دوغما ائتنيکين دانيلماز رولو اولار. چونکي، امپئراتورچو دؤولتين استراتژيسي نين بؤيوک پايي دوغما ائتنيک اوزه رينه قورولور. باشقا آنلاملا دئسک، کولوني دؤولتچيليک سيستمي نين ان سون استراتژيسي اؤز دوغما ائتنيکيني باشقا ائتنيکلر قارشيسيندا عسگر ياپماقدير. بو اوزدن غاليب ائتنيک دؤولتين اوزانتيسي نين سونوجوندا قالين، ائتنيکله مغلوب ائتنيکلرين قارشي ساواشا گيرمه سي ده قاچيريلماز اولار.

بونا بنزر تابلونون اوزه رينده دايانان، اورتا چاغين اونلو فيلوسوفو اينگيلتره لي توماس هوببس بئله يازير: “بو دوروم هر شئيدن آرتيق بير ساواش زامانينا بنزه يير. او زامانا بنزه يير کي، اينسان اؤزونون کيشي سل (شخصي) گوجو و اؤزه ل چيخاريندان باشقا هئچ بير ماراق تانيمير. بئله دورومدا، البتده کي، يئر اوزونده صنعت و کولتوردن دانيشماق اولماز… يئر و زامان ده يرلنديرمه سي ياپيلانماياجاق، توپلوم، اينجه صنعت، ادبيات هئچ بيري اولماياجاق. اونون يئريني قورخونج و اؤلوم جول دهشت آلاراق اينسانلاري توکنمز قورخو و اؤلوم تهلكه سينه سوروکلنديره جکدير. اينسان کيمسه سيز، يوخسول، عصبي و وحشي اولونجا، اورگي درده دوشوب، ياشامي ايسه قيسا سوره جک”.[29] آنجاق “ت. هوببسا” گؤره، بو گؤرونتو بير آز، تدبير، بير آز دا، قانونلا گوجون بيرلشمه سي ايله يومشالديلمالي و ياشاديلماليدير. چونکي، قانونلار اويقولانمالي، باشقا آنلامدا، تطبيق ائديلمه لي و دوشونجه چئشيدليليگيني اؤزوندن آسيلي ائتمه ليدير. قانونلار حاکيملرين گوج اؤلچوسونو بليرلنديرمه لي و گؤروين نه اولدوغونو تانيملاماليدير. ت. هوببس، بونلارين هاميسيني حاکيم الينه وئرمکله، تام ن. ماکياوئللي نين سئچديگيني تصديقله يير. اونا گؤره کي، بونلارين هر ايکيسي بير توپلومون ايچينده چوخ چئشيدليليگين چؤکدوروجو اولدوغونو وورغولارکن، توپلومون دؤولت و ميلت عيني ليگي نين دوزه ن، گوج، قانون، گووه ن و قوروما آچيسيندان گرکلي اولدوغونو اؤنه چکيرلر.

ايلکين مدرن دؤولتچيليگين چئشيدلي اولقولارينا باخماياراق، چاغداش و مدرن دؤولتچيليگين بليرلنميش دومينانت (آپاريچي) بير ميلت اوزه رينده قورولماسي ان دوغال و گره کن تمل کيمي قبول اولونماقدادير. نييه کي، چاغداش و دئموکراتيک دؤولتچي ليک سيستمينده پروبلئم، پروبلئميني آرادان قالديرماق اوچون، پروبلئمي پروبلئمليکدن آزاد ائتمک گره کير. بو، او دئمکدير کي، دوغال اولان هر شئي، اؤزه لوگونده پروبلئم اولماسادا، اؤزه لوگوندن اوزاقلاشان زامان، مطلق پروبلئمه چئوريله جکدير. دئموکراتيک و چاغداش دؤولتچيليکده، بحران دان قاچما ائله بير آشامايا چاتميشدير کي، آرتيق اونون اوزه رينده ديالوق بئله آپاريلمايير. باشقا آنلاملا دئييلسه، مدرن دؤولتچيليکده پروبلئمه چئوريله جک هر هانسي اولومسوز نقطه، پروبلئم اولمادان آرادان قالديريلمالي، اونون بؤيومه انرژي سي جانسيزلاشماليدير. بو اوزدن دئموکراتيکلشمه سوره جينه گيرن هر هانسي دؤولتين ايلک پلانيني کور پروبلئملرين آرادان قالديرلماسي تشکيل ائدير.

سؤزسوز کي، کور پروبلئملرين ان زيروه سي “نئچه توپلوملو دؤولتچيليک” دير. تاريخسل فاکتلارا گؤره، بير چوخ اقتيدارلي دؤولتين اساسيني سارسيدان گوج، همين دؤولتين حاکيميتينه بويون ايمک زوروندا قالان ائتنيک توپلوملار اولموشدور. سومئر امپئراتورلوغوندان اوزانان عثمانلي امپئراتور لوغونادک 7000 ايلليک تثبيت اولونموش دؤولتچيليک سيستم لري نين بير چوخونون تمل پوزولما نقطه سينده ائتنيک پروبلئمي نين اولدوغو گؤرونمکده دير. چاغداش سوسيولوقلارين اورتاق دوشونجه سينه گؤره، هر هانسي دومينات و يا آپاريجي ائتنيکين، بير باشقا ائتنيک ايچينده اريتيلمه سي، نووا بومباسي کيمي گيزلي و ويران ائديجي تهلكه دير. بو اوزدن چاغداش و دئموکراتيک دؤولتچيليگين گووه نج ايچينده ياشاماسي نين اؤن شرطي، اونون ائتنيک پروبلئملردن آزاد اولماسينا باغليدير. نئت و نئتلشمکده اولان فاکتلارا گؤره، يالنيز چاغداش و دئموکراتيک اولوس-دؤولت سيستمي نين اويقولانماسي ايله آزاد قونشو دؤولت ايليشگي سينه اوميد باغلاماق اولار. يالنيز قونشو دؤولتلرين ائتنيکسل پروبلئمدن آزاد اولونماسي ايله بيتيشيک تورپاقلاردا ياشايان ميلتلرين قارشيليقلي باريشي ساغلانا بيلر. ائتنيک پروبلئمدن آزاد اولان دؤولتلرين بؤلگه و دونيا باريشيندا دا، پايي اولدوقجا بؤيوکدور. ساده جه ائتنيک پروبلئمدن آزاد اولان دؤولتلر، اؤز اينسانلاري ايچينده خوش گؤرولو – تولورانس لي وطنداشليق قوراللاري قورا بيلر. ائتنيک سورونلارين حل اولماسي ايله دوغما کولتورلر قاتيشيق ليقدان و عئيبه جرليکدن قورتارار، يئني دن دوزه ن تاپار.

گنل ليک ده تاريخ گيريشيمينه فرقلي گيريب، اؤزه ل ميلت کيمي بيچيملنن بؤلگه داش اؤلکه لرين سياسي قارشيديرماسي نين ان بؤيوک سورون، ميللي سينير و ائتنيک چارپيشماسيدير. تاريخين بللي بير آنيندا ايچ-ايچه گيرميش ميللي سينيرلار، اوزون زامان بويونجا ميللي ائتنيکلر آراسيندا اولوسال آنتي-نوميلرين اورتايا گلمه سينه ندن اولماقدادير. بئله کي، حتّي زامان کئچيدينده باريش الده اولاندان سونرا بئله، يارانميش دوشمن چيليک لر تماميله آرادان گئتمير. بلکه اونون پسيکولوژي ائتگيسي کئچميشين قارا بولوتلاريني آرادان قالديريلماسي يولوندا تمل انگل لر کيمي اؤزونو گؤسترير. بئله کي ،

) زدلنميش بير ميللي کيمليک.
ب) تسليمچيلييه اوغراميش بير ميللي ايراده.
ج) ياساقليق ياشاميشولوسال بير ديل.
د) تاريخسل يادداشي سيلينميش اؤزل بير وارليق.
ائ)ونوتقانليغا سوروکلنميش بير ميللي کولتور.
ف)وزون ايللرين محصولو اولان بير توپلومسال اينانجا قاريشي يوخ ائديجي چاليشمالار.
گ) بير ميلتين وارليغيندان يارانميش يازيلي-يازيسيز يازينينا[30] قارشي جينايت ايشلمي[31].
ه) تورپاغي يابانجي دؤولتلرين گوجونه تسليم اولموش، دؤولتچيليگي باسيلميش آپاريجي و باشات[32] بير ميلتين آشاغيلانماسي و.ب.
آزاد اولماسي ايله اسارت ايزلري سورعتله سيلينمير. بلک، يالنيز آزاد اولما سورجينده ياشام حاقي قازانار. بو، او دئمکدير کي، اؤزوندن اوزولمه سورجي دايانير و يئنيدن دوغوش آشاماسي باشلايير. بير سؤزله دئسک، ميللي بير وارليغين هافيزه‌سي يئنيدن جانلانار. ميلت بوتون حيرصيله وار-يوخونا يييلنمه‌يه باشلايار.