سد خدافرین یا کابوس مرگ تاریخ آذربایجان

ارک قالاسی : اول دی ماه هشتاد و نه ، خیلی بی سر و صدا بهره برداری از سد خداآفرین آذربایجان شرقی، رسما شروع شد، سد ویرانگر دیگری که از دو سال پیش، دی هشتاد و هفت ، که آبگیری آن شروع شده ، علاوه بر این که روستاهای زیادی را نابود کرده، محوطه های زیادی از آثار هفت هزار سال تاریخ سرزمین مان را نیز به زیر آب برده است.

اکنون، علاوه بر آن که عملا کاوش های باستانشناسی در یکی از مهم ترین محوطه های باستانشناسی جهان، متوقف خواهد شد، هیچ کسی نمی داند که چه بر سر صدها قطعه از گنجینه های مهم تاریخی که در این چند سال گذشته کشف شده، و متعلق به دوران های مختلفی، از سکاها تا هخامنشی و اشکانی و ساسانیان می باشد آمده است و بنا بر بخشنامه شدیدی که سازمان میراث فرهنگی اخیرا صادر کرده هیج خبرنگاری نمی تواند قضیه را دنبال کند و یا واقعیاتی را در ارتباط با اموال عمومی مردم منتشر کند.

مسخره تر از همه این که همزمان با آغاز بهره برداری از سد خداآفرین، رییس میراث فرهنگی آذربایجان شرقی اعلام کرده که «با توجه به احداث سد خدا آفرین و قرار گرفتن این منطقه تاریخی در زیر دریاچه سد، عملیات کاوش با سرعت و اضطرار زیاد در جریان است و گمانه زنی‌ها منجر به اکتشافات مهمی در خصوص تاریخ و تمدن منطقه شده است.» و این در حالی است که شواهد نشان می دهد که کار چندین تیم از باستانشناسان را که در سال های گذشته به سختی روی این محوطه ها کار می کردند، تقریبا تعطیل کرده اند.

سد خداآفرین در کجا قرار دارد

سد خدا آفرید در محدوده شهر کلیبر، در استان آذربایجان شرقی و بین پل خداآفرین کهن، و روستای ساریجالو قرار گرفته و بر روی رودخانه ارس در مرز بین ایران و جمهوری آذربایجان و ظاهرا با سرمایه این دو کشور زده شده است. عملیات ساختن این سد در 1379شروع شد و هشت سال بعد، یعنی در سال 1378 آبگیری آن آغاز گشت.

شهرستان کلیبر، مقر فرماندهی بابک خرمدین

کلیبر یکی از شهرستان های استان آذربایجان شرقی است که در ناحیه ی شمال شرقی این استان واقع شده است. شهرستان کلیبر از جنوب با اهر، از شمال با جمهوری آذربایجان، از غرب با رود ارس و جمهوری ارمنستان و از شرق با استان اردبیل همسایه است

آثاری که در کلیبر از گذشته های دور به جای مانده نشاندهنده تاریخی بودن این بخش از سرزمین مان است

پل های خداآفرین بر روی رودخانه ارس در شمال شهرستان کلیبر(که به دلیل بی توجهی سازمان میراث فرهنگی و زدن سد خداآفرین در حال نابودی است)، امارت های آینالو و وینق در جنگل های ارسباران، کاروانسرای دوره صفوی که در کنار رودخانه کلیبر واقع شده، و برج های تاریخی از دوران های مختلف ایلخانیان، و آثارحیرت انگیری که اخیر حین ساختن سد خداآفرین به دست آمده همه نشاندهنده رد پای تاریخی کهن در این شهر را نشان می دهد. 

حفاری هایی بی سر و صدا در منطقه باستانی 

وقتی عملیات اجرایی این سد در سال 1379 شروع شد، ظاهرا هیچ کسی جز سازمان میراث فرهنگی و دولت خبر نداشت که این سد بر روی محوطه های باستانی قرار گرفته است. آن منطقه به طور روزمره به وسیله حفاران سدساز، و نه کاوشگران باستانشناسی کنده می شد و جز خرده سفال هایی که این طرف و آن طرف دیده می شد، کسی نمی دانست که چه ها از زیر خاک بیرون می آید و به کجا برده می شود. اما به مرور و با مطلع شدن خبرنگاران و مردمان فرهنگ دوست از گسترش آثار و گنجینه های تاریخی که از حفاری های سدسازی به دست می آمد ، حساسیت ها و اعتراض ها برانگیخته شد. 

و این درست حوالی سال های 1385 و 86 بود. آقای میدانی مدیرعامل سازمان آب منطقه ای آذربایجان شرقی وقت درست همانگونه که مسئولین سازمان آب منطقه ای فارس در مورد سد سیوند سخن می گفتند در ارتباط با اعتراض مردمان گفت: در ابتدای آغاز عملیات پروژه سدسازی خداآفرین، هیچ گزارشی در خصوص تاریخی بودن منطقه ارائه نشده بود. کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت باید آن زمان به فکر کاوش محوطه یاد شده می افتادند وگرنه با پایان عملیات ساخت این پروژه، امکان توقف آن نیست.

و در مقابل تقاضای سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی که تازه ژست خبردار شدن از ماجرا را به خود گرفته بود، خواستار تامین هزینه ای از سازمان آب منطقه ای برای کاوش از آن منطقه شد و سازمان آب در مقابل این خواست گفت: «به منظور ممانعت از هر گونه تنش در این زمینه سازمان آب منطقه ای با هزینه خود امکان کاوش های باستان شناسی را در منطقه فراهم کرده تا هرآنچه مورد نیاز باستان شناسان است از اعماق زمین درآورده شود. مدیرعامل سازمان آب منطقه ای آذربایجان شرقی تاکید کرد: آبگیری سد خداآفرین امری اجتناب ناپذیر است اما فرصت مورد نیاز برای انجام کاوشهای باستانی به کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسان داده می شود.

با شروع اولین دوره کاوش های باستانشناسی به زودی روشن شد منطقه ای که می رود تا به زودی زیر آب غرق شود، محوطه ای باستانی و منحصر به فرد است که نشانه ها و آثار ارزشمندی از تمدن « کورا ـ ارس » که قدمت شهرنشینی در آن به بیش از 5 هزار سال قبل از میلاد می‌رسد وجود دارد. جوامع تمدن«کرا ـ ارس» به عنوان نخستین جوامع خان سالار،اقتدار سیاسی و اقتصادی داشته‌اند.

در سال 1386 بالغ بر یک صد قطعه سفال سالم، مقدار زیادی اشیای مفرغی، مهره‌های خمیر شیشه، عقیق، استخوان و اسکلت‌های سالم بدست آمد که مسئولین سازمان میراث فرهنگی آذربایجان مدعی شدند همه ی اشیای بدست آمد را به موزه تبریز منتفل خواهند کرد.

کشف فرهنگی هزاران ساله

با این حال فصل دوم کاوش در سدخداآفرین و محوطه های تاریخی پیرامون آن تا تابستان 87 به تعویق افتاد. رئیس پژوهشکده باستان شناسی این تعویق را به گردن وزارت نیرو در ندادن اعتبار لازم اعلام کرد. اما بالاخره این فصل از به اصطلاح نجات بخشی با 300 میلیون تومان اعتبار شروع شد. حسن فاضلی نشلی، رییس پژوهشگده وقت که یکی از امضاکنندگان آبگیری سد سیوند و غرق شدن تنگه بلاغی است در شروع این کاوش به خبرنگاران گفت « با توجه به کشف آثار و محوطه های تاریخی در فصل نخست، می توان احتمال داد که همچنان آثار بسیاری در این سد و محوطه های اطراف آن وجود دارد که با انجام فصل دوم کاوش ها این احتمال به یقین می رسد.»

و بار دیگر کاوشگران و باستان شناساسان شروع به کار کردند. این بار 5 هیات باستانشناسی و به سرپرستی آقایان دکتر نوبری، زرلقی، بهرام آجرلو، محمد فیض خواه و بایرام آقالری مشغول به کار شده بودندو کاوش در دو گورکان دیگر از گورستان باستانی لاریجان و تپه شتربان خداآفرین آغاز شد. در فصل نخست، کاوش در دو گورکان که متعلق به اواخر عصر مفرغ و اوایل عصر‌آهن است، انجام شده بود.

در همان هنگام فاضلی به خبرنگاران درباره محوطه های در حال کاوش گفت: «گورکان ها یکی از محوطه های در حال کاوش است که فرهنگ آن ها به دوره هزاره دوم قبل از میلاد و مفرغ متأخر باز می گردد. این فرهنگ تا اروپا گسترش داشته و به همین دلیل شناخت کاملی از آن برای ما الزامی است.» فاضلی در ادامه گفت: «در حال حاضر تعداد زیادی اشیای سالم به دست آمده است. 

بر این اساس در صورتی که مسئولان سد تمایل داشته باشند که سایت موزه ای در کنار سد ایجاد کرده و دستاوردهای این کاوش ها را به نمایش بگذارند، سازمان میراث فرهنگی می تواند در این امر یاری برساند.» وی تصریح کرد «تمامی این محوطه ها پس از آبگیری سد غرق می شوند. این سد سال قبل ساخته شده بود و قصد آبگیری داشت. ما پس از آنکه جلوی آبگیری را گرفتیم، با تأمین اعتبار از طرف مسئولان سد، فعالیت های باستان شناسی را آغاز کردیم. برای ساخت این سد 150 میلیارد تومان هزینه شده و برای جلوگیری از ساخت آن کمی دیر شده است. این سد باید در مرحله مطالعه جلوی آن گرفته می شد.» درست همان سخنانی که در ارتباط با سد سیوند گفته بود.

جنگجویی از خاک سر می کشد

 در پاییز 87 ناگهان اعلام شد که «با باز شدن 9 گور دیگر از قبرهای کورگان‌ها در پشت سد خداآفرین ، گور یک جنگجو به همراه یک گاو نر و تعداد زیادی ظروف و ابزار رزم و هدایای بی شمار کشف شد حسن فاضلی نشلی، اعلام کرد که «تا کنون نزدیک به 20 گور از اقوام کورگان ها در پشت سد خداآفرین باز شده است»

به گفته وی این گاو نر به عنوان هدیه به جنگجو داده شده است که نشان از اهمیت جایگاه اجتماعی او در زمان حیات دارد.

 او همچنین به خبرنگاران گفت: «همراه گاو نر تعداد زیادی ظروف خاکستری داغ دار نیز به این جنگجو هدیه داده شده است. همچنین همراه تدفین آن ابزار رزم از قبیل خنجر، شمشیر و سرنیزه نیز کشف شده است»

فاضلی نشلی تاکید کرد که:« این نخستین باری است در ایران که روی فرهنگ کورگان ها پژوهش می‌شود و به همین علت هنوز درباره معماری یا محل استقرار این اقوام اطلاعی در دست نیست»

وی در ادامه گفت: «در کنار گورستان کشف شده، تپه‌ای شناسایی کرده‌ایم که در حال لایه‌نگاری آن هستیم. تا کنون شواهدی از لایه‌های دوره اشکانی و هخامنشی در آن دیده شده است و همچنان این لایه نگاری را تا رسیدن به خاک بکر ادامه می‌دهیم. امیدواریم در این دیواره شواهدی از استقرار کورگان‌ها شناسایی شود.»

آبگیری و کاوش های ناتمام با این که مسئولین قول داده بودند که تا کاوش ها تمام نشود سد آبگیری نخواهد شد. 

و در حالی که هنوز کاوشگران در دو محوطه ی باستانشناسی در قسمت پایین سد مشغول کار بودند و یک سایت مهم در بالای سد دست نخورده باقی ماند بود،  بالاخره در سال 1387 آبگیری سد با شتاب شروع شد.

محمد فاضلی، رئیس پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، در پاسخ به انتقادات مطرح شده درباره بی توجهی این سازمان به منطقه باستانی در حال کاوشگری و منطقه ی بالادست سد خداآفرین منکر گفته های کارشناسان شده و گفت: «تاکنون پیرامون سد خداآفرین پنج محوطه به طور کامل کاوش شده و تنها کار کاوش محوطه ای که پاسگاه نیروی انتظامی در آن استقرار دارد، آغاز نشده است!»

رئیس پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، اظهار داشت: کاوش محوطه یاد شده به یک فصل کاری زمان نیاز دارد و بدون تخلیه پاسگاه ممکن نیست.

برخی از گنجینه های یافته شده

اکنون پس از دو سال بهره گیری سد خداآفرید شروع شده است

در رابطه با آخرین دستاوردهای کاوش در منطقه خدا آفرین رییس میراث فرهنگی آذربایجان شرقی گفت: با توجه به احداث سد خدا آفرین و قرار گرفتن این منطقه تاریخی در زیر دریاچه سد، عملیات کاوش با سرعت و اضطرار زیاد در جریان است و گمانه زنی‌ها منجر به اکتشافات مهمی در خصوص تاریخ و تمدن منطقه شده است.

او می گوید فعالیت‌های سریع و گسترده‌ای در این محوطه انجام شده و تاکنون دوازده هیأت مجرب باستان شناسی از استادان دانشگاه‌های کشور در این منطقه به فعالیت پرداخته‌اند .

به گفته او یافته‌های به دست آمده در حفاری‌ها، به خصوص مرحله اخیر کاوش، اطلاعات خوبی در راستای شناخت تاریخ منطقه در بر داشته است.

و به گفته دبیر کارگروه میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی افزود: اشیای پیدا شده در این منطقه برای موزه‌های کشور مهم است و نشان دهنده تاریخ حدود شش هزار ساله منطقه است به همین دلیل برای بررسی‌های لازم، انتقال این اشیا به موزه‌ای در منطقه خدا آفرین و قرار گرفتن در معرض دید عموم و پژوهشگران در حال انجام است.

بر اساس گفته های مسئولین که در نشریات منتشر شده بخشیی از یافته های باستانی تا کنون عبارتند از

سفال‌های موسوم به سفال خاکستری که مختص عصر آهن است به وفور در کاوش‌ها و گورها یافت شده است

20 گور که در برخی از آن ها اجساد به شکل جنینی دفن شده‌اند

کشف انواع زیور آلات فلزی، مفرغی و صدفی و سنگ‌های عقیق مختلف، و همچنین

 گیره و قلاب با شکل‌های تزیینی از گورها. 

کشف یک آلت موسیقی با لاک یک لاک پشت که با کشیده شدن پوستی بر روی آن به سازی تبدیل شده با مضراب استخوانی.

گور یک حیوان که در آن جمجمه حیوان دیگری به همراه قطعاتی سفال و سنگ های عقیق.

نمونه‌هایی از قلاب ماهی گیری، با توجه به مجاورت منطقه با رود ارس، چگونگی تهیه غذای ساکنان این منطقه در چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح را نشان می‌دهد.

کارشناسان برای ما، در کمیته بین المللی نجات نوشته اند که: «هم در آب گیری و هم در بهره برداری از سد شتابی غیر معقول انجام شده است. آثار مهمی که از یک سو ارزش هایی مادی برای سرزمین مان دارد، و از یک سو ارزش های معنوی و تاریخی و مطالعاتی در حد جهانی دارند به زیر آب رفته و به مرور نابود خواهد شد.»

و تازه معلوم نیست که آن چه در این مدت کشف شده و در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته صحیح و سالم در آذربایجان است یا نه. آیا همانگونه که سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی و تهران مدعی شده اند این اشیاء به موزه ای منتقل خواهد شد؟ و آیا خبرنگاران را به دیدن این آثار خواهند برد و آیا روزگاری مردم خواهند توانست اموال خویش را از نزدیک ببینند و یا مثل وعده های موزه کورش بزرگ، پس از آبگیری سد به دست فراموشی سپرده خواهد شد. و یا سر از موزه های اروپایی و موزه های خصوصی در شیخ نشین های اطراف خلیج فارس در خواهد آورد.