اوغول،
اوغلان، اؤكسوز، اؤگئي، اوغوش، اوسون
مئهران
باهارلي
اؤگ: آنا
آنلاميندا اولوپ ان اسكي توركجه سؤزله‌رده‌ندير. داها سونرالار يئريني
"آنا" دئگيسينه وئرميشدير.
اؤكسوز:
آناسي اؤلموش اوشاق و كيمسه، يئتيم دئمه‌كدير. اسكي توركجه‌ده "اؤگسوز"
بيچيمينده ده قوللانيلميش: اؤگ (آنا)+ -سوز (اولومسوزلوق سون‌اكي). بير سيرا
توركول ديلله‌رينده دول قادين آنلاميندا دا قوللانيلير. چوواشجادا اؤكسوز يئرينه
"تالاخ" كليمه‌سي ايشله‌ديلير: تال (دول)+ -اخ (كيچيلتمه سون‌اكي).
اوغول:
اوغول و ده‌ييشگه‌له‌ري بوتون چاغداش و اسكي توركول ديلله‌رينده يايقين ايشله‌نه‌ن
بير دئگيدير. اوغول كليمه‌سي ايلك باشدا و بو آرادا اورخون يازيتلاريندا ائشئيسيز
(جينسييه‌تسيز) ايدي و هم اركه‌ك و هم قيز ائولاد آنلاميني داشيييردي.
"اوغول" تك باشينا اركه‌ك اوشاق و "اوغول قيز" بيرله‌شمه‌سينده
قيز اوشاق آنلاميندا ايشله‌ديلميشدير. داها سونرالار يالنيز اركه‌ك اوشاق آنلاميني
قازانميشدير. عئيني كؤكه‌نده‌ن "اوغوللوق" (ائولادليق، فرزند خوانده،
پسرخوانده)، "اوغولجوق و "اوغولدوروق"
("اوغول"+"-جوق"، "اوغول"+ "-دوروق": دؤل
ياتاغي، ياتين، آنانين رحيمي. بويوندوروق كيمي) تؤره‌ميشدير.
اوغول
كليمه‌سينين ياپيسيني چئشيتلي بيچيمله‌رده آچيقلايانلار اولموشدور:
١)-
"او" (آنلامي؟)+ "-غول" (سون‌اك ؟)؛
٢)-
"اوق" (بوي، اويماق)+ "-قول" (كؤله). بو گؤروشه گؤره
اوققول-اوقول-اوغول ده‌ييشيمي ياشايان كليمه، "بويون كؤله‌سي" دئمه‌كدير.
٣)-اوچونجو
و داها يايقين تابلانان (قبول ائديله‌ن) گؤروشه گؤره "اوغ" (اؤگ: آنا) +
"-ول" (كيچيلتمه سون‌اكي، سينگ-سينگيل: كيچيك باجي كيمي) بيرله‌شمه‌سينده‌ن
اولوشموشدور. بو گؤروشه گؤره آنا آنلاميندا اولان "اوغ –اؤگ" دئگيسي،
داها سونرالار "اوغ –اوق" (بوي، سوي) بيچيمينه دؤنوشموش، بورادان دا
آنلامي بويلار اولان "اوغوز" دئگيسي تؤره‌ميشدير.
٤)-اوغول`ون
ايلكين آنلاميني، -ل باغليليق سون‌اكي ايله ياپيلميش و آنلامي اؤگ و يا آنايا
باغلي اولان دييه آچيقلايانلار دا واردير. آددان آد دوزه‌لده‌ن –ل سون اكيني بو
دئگيله‌رده ده گؤرمه‌ك اولاسيدير: قيزيل، ياشيل، گؤنول، آرديل، قوشقول (تديرگين)،
باشيل (باشيندا آغي اولان)، آغيل (هاله)، اوسول (ياواش)، ايغيل (آخينتيسي بليرسيز
سو)، ...
اوغلان:
اوشاق (قيز و يا اركه‌ك)، اركه‌ك اوشاق، دلي قانلي، يئني يئتمه، يئتيشكين اركه‌ك،
گنج آدام آنلاملاريني داشيميشدير. اوغلان دئگيسي و ده‌ييشگه‌له‌ري بوتون اسكي و
چاغداش توركول ديلله‌رينده ايشله‌كدير. اوزون سوره ائشئيسيز (جينسييه‌تسيز)
اولموش و هم قيز و هم اركه‌ك آنلاميندا ايشله‌ديلميشدير: "اول اوغلان، ار
ميدير، قيز ميدير؟". عئيني كؤكه‌نده‌ندير: "اوغلانغو" (اوشاق كيمي
داورانان، اينجه)، "اوغلاغو" (اينجه، مئهريبان، بوللوق ايچينده بؤيويه‌ن)،
"اوغلانسيق" (اوشاق كيمي)، "اوغولتاي" (موغولجادا)،
"اوغلانا قالماق" (گبه قالماق)، "اوغلان آغريسي" (دوغوم
سانجيسي)، "اوغلانليق" (ائولادليق)، "اوغلان ياتاغي" (دؤل
ياتاغي، ياتين).
اوغلان
دئگيسي، اوغول`ون چوخولو ("اوغول"+ "-ان") و اصلينده اوغوللار
دئمه‌كدير. –ان سون‌اكي آلتاي ديلله‌رينده چوخول اكله‌رينده‌ن اولموشدور. اؤرنه‌يين
موغولجادا "ائلچي-ائلچين" (ائلچيله‌ر)، "موريتاي-موريتان"
(آتليلار)، "بيچيگه‌چي-بيچيگه‌چين" (كاتيبله‌ر، يازمانلار)؛ توركجه‌ده
"اوغول-اوغلان" (اوغوللار)، "ار-اره‌ن" (ارله‌ر، آداملار)،
"اؤرت-اؤرته‌ن" (آلاولار)، "قيز-خيزان" (؟). اوغلان دئگيسي،
اورخون يازيتلاريندا دا اوغول`ون چوخولو اولاراق ايشله‌ديلميشدير: "اوغلانيم
بگله‌ريم" (اوغوللاريم، به‌يله‌ريم). "اره‌ن" ده اورخون
يازيتلاريندا ارله‌ر آنلاميندا ايشله‌ديلميشدير: "بئش يوز اره‌ن گلدي"
(بئش يوز كيشي گلدي). اوغلان`ين، "اره‌ن" كيمي، چوخ ائركه‌ن دؤنه‌مده
چوخول اولدوغو اونوتولموشدور. "اوغلان" ايلك باشدا بوي، داها سونرالار
ايسه تكيل آنلاميندا و خيدمه‌تچي، موحافيظ عسكه‌ر، ميرزا، ... اولاراق
قوللانيلمايا باشلاميش و ١٤.نجو يوز ايلده‌ن باشلاياراق اركه‌ك اوشاق آنلاميندا
ايشله‌نميشدير. داها سونرالار چوخول اولماسينا قارشين، اره‌ن كيمي–لار سون‌اكي
ايله بير داها چوخوللاشديريلميشدير: اوغلانلار، اره‌نله‌ر.
بير سيرا
آلتاييستله‌ره گؤره، چوخول سون‌اكي اولان "–ان" موغولجادا تحبيب سون‌اكي
"–آ‌ايي" ايله بيته‌ن كليمه‌له‌ره اكله‌نير: "آقايي-آقان" (ده‌يه‌رلي
بؤيوك قارداش)، "اره‌يي –اره‌ن"، "اوغولايي- اوغولان-اوغلان"
(سئويملي اوغول). -ان چوخول اكينين توركجه‌ده كيچيلتمه و گوجله‌نديرمه گؤره‌وي
اولدوغونو قبول ائده‌نله‌ر كيمي، اونو بايري (آرخاييك) يئر بليرته‌جينده‌كي
(ظرفينده‌كي) –ن ايله (اورون، كيدين، اوستون، آلين، ...) ايليشگيله‌نديره‌نله‌ر ده
اولموشدور.
اوغلان
كليمه‌سيي "اوغو"+ "-لان" اولاراق آييرانلار دا اولموشدور.
بوراداكي "اوغو" كؤكو، اسكي تورك يازيتلاريندا "اوغولار"،
"اوغليتي"، "اوغلا" كيمي بيچيمله‌رده ساخليدير.
اوغلات:
اوشاقلار، تورونلار، اوغلان`ين چوخول بيچيميدير. اوغلاتلار بيچيمي اوغلات`ين،
اوغلات بيچيمي اوغلان`ين، اوغلان دا اوغول`ون چوخولودور. بوراداكي "ت"
چوخول سون‌اكينين آلتاي ديلله‌رينده‌كي ده‌ييشگه‌له‌ري بئله‌دير: توركول ديلله‌رينده:
-ت، -غوت، -چيت، -سيت؛ مونقول ديلله‌رينده: -د، -اود، -غود، -ناد، -ناغود، -چود؛
تونقوس ديلله‌رينده: -ت، -تين. -ت سون‌اكينين توركجه‌ده‌ن مي موغولجايا، يوخسا
موغولجادان مي توركجه‌يه گئچيدييي تارتيشما قونوسو ايكه‌ن، سون دؤنه‌مده
آلتاييستيك پوپ طره‌فينده‌ن بونون گئنه‌ل بير التاييك سون‌اك اولدوغو
قانيتلانميشدير. -ت ايله چوخوللاشديريلان كليمه‌له‌ر بير يول داها –لار سون‌اكي
ايله ده چوخوللاشديريلميشدير: تيگيتله‌ر، اره‌تله‌ر (ياقوتجادا)، دونوروتله‌ر
(دونورله‌ر، ياقوتجا)، ايننه‌تله‌ر (ايني: كيچيك قارداش)، قاديتلار (قادينلار،
قوزئي توركول ديلله‌رينده)، بيگه‌تله‌ر (بيگله‌ر، چاغاتايجادا). بو دورومدا اؤته‌ك
بويونجا اوغول`ون اوچ چوخول بيچيمي اولموشدور: -ن، -ت، -لار. اوغول، اوغلان، اوغلات،
اوغلاتلار.
-توركجه‌ده
–ت چوخول سون‌اكينده‌ن اؤرنه‌كله‌ر: اوغليت (اوغوللار)، تارقان-تارقات
(تارخانلار)، آلپاغو-ييلپاغو-ييلپاغوت (آلپلار، باهاديرلار)، بولي-بولوت، قانات،
تيگين-تيگيت (شاهزاده‌له‌ر)، سون-سوت، تاقشي-تاقشيت (قوشوقلار-شئعيرله‌ر)، اورونگو-اورونقوت
(ووروشانلار)، ار-اره‌ن- اره‌ت؛ توركوت، قاتون-قاتوت (قادينلار)، ييگه‌ن-ييگيت،
بيگ-بيگه‌ت (چاغاتايجا، به‌يله‌ر)، باياغوت، اوراغوت، ...
-موغولجادان
اؤرنه‌كله‌ر: نويان-نوياد (شاهزاده‌له‌ر)، قاغان-قاغات، اوسون-اوسوت (آتالار)،
امچي-امچيت (ساغينلار، طبيبله‌ر)، سايين-ساييت (باخانلار، وزيرله‌ر).
اوغلاق:
گئچي ياوريسي. "اوغالاق"، "اوغالماق"، "اوغالمان"،
... دئگيله‌ري ده عئيني آنلامدادير. بير سيرا آراشديرماجييا گؤره موغولجا
"اوغونا"، "اوغونو" (وحشي تكه)، "اوغولجا"،
"اوغالجا" (وحشي قويون) كليمه‌له‌رينده ده "اوغو-اوغا" كؤكو
واردير. توركجه "اوغورساق-اوغولساق" (ياوريسي اؤلموش ساغيلابيله‌ن
حئيوان)، "اوغسوز" (خالق ديلينده ياوريسي اؤله‌ن حئيوان)، "اؤگه‌ج"
؟ (اوچ ياشيندا اركه‌ك قويون) دئگيله‌رينده اولان "اوغ" دا عئيني كؤكه‌نده‌ن
اولوپ، اورتا توركجه‌ده بؤيويه‌ره‌ك اورتا ياشا گلميش حئيوان آنلاميندا اولان
اؤك`ون تؤره‌وله‌ريدير.
اوغو:
-ان سون‌اكينين كيچيلتمه سون‌اكي اولدوغونو ساوينانلارا گؤره، "اوغلاق"
دئگيسي، "اوغلا" (گنج، ايگيت)+ "-ق" (كيچيلتمه سون‌اكي)
و يا "اوغول"+ "-اق" اولاراق اورتايا چيخميشدير. بوراداكي
"اوغو" كؤكو، موغولجادير و بير سيرا توركول ديلله‌رينه ده (ياقوتجا،
دولخانجا)، گئچميشدير. آنلامي چوجوق، ياوري، گنج، داها گنج، كيچيك، چاغا، اوغول و
يا قيز بالا، يئميش-مئيوه، قوش بالاسي، ايري دليقانلي، ...دير. "اوغو"،
باشقا آدلارلا بيرله‌شه‌ره‌ك كيچيلتمه و اوخشاماليق اولوشدورار. عئيني كؤكه‌نده‌ن
اولان "اؤكين – اؤكيت" و تؤره و-ده‌ييشكه‌له‌ري مونقول ديلله‌رينده گنج
قيز، باكيره، قيز ائولاد؛ و "اوغلاغولوق" تزه‌ليك، ياشليق آنلاميندادير.
اؤگئي:
يالنيز ياساجا قودا اولان، اؤز اولمايان، آنا و آتاسي بير اولمايان قارداش-باجيلار
دئمه‌كدير. اؤگئي كليمه‌سي ايلك اولاراق اويقورجادا و "اؤگئي آنا" بيرله‌شمه‌سينده
ايشله‌ديلميشدير. بوتون چاغداش و اسكي توركول ديلله‌رينده يايقين ايشله‌نه‌ن بير
دئگيدير: "اؤگئي قيز، اؤگئي آتا، اؤگئي اوغول، اؤگئي اوغلان، اؤگئي قارداش،
اؤگئي باجي، اؤگئي چاغا، اؤگئي ائجه (آنا)، اؤگئي اويا، اؤگئي دوغان، اؤگئي دده،
اؤگئي بالا، اؤگئي سينگيل، اؤگئي آبا، اؤگئي اكه (بؤيوك قارداش)، اؤگئي ايني
(كيچيك اركه‌ك قارداش)، اؤگئي آقا (بؤيوك قارداش)، اؤگئي آبلا-آپته (بؤيوك باجي)،
اؤگئي گلين، اؤگئي قارينداش، ..."
اؤگئي
دئگيسي بير گؤروشه گؤره اسكي توركجه‌ده آنا آنلامي داشييان "اؤگ"
دئگيسينه –ئي سون‌اكي آرتيريلاراق تؤره‌ميش و گؤره آنلامي "آنا بير"دير.
آنجاق بوراداكي –ئي سون‌اكينين نه اولدوغو آچيقلاناماميشدير.
باشقا
بير گؤروشه گؤره اؤگئي كليمه‌سي موغولجا اۆگئ‌اي`ده ن آلينمادير. موغولجادا اۆگئ‌اي:
-سيز (اولومسوزلوق سون‌اكي)، يوخ، دئييل، يوخلوق، اكسيكليك، وار اولمايان، -سيز،
حاضير بولونمايان، هيچ بير شئي، يوخسول، يوخسوللوق، يوخلوق، حاضير بولونماما، ...
آنلاملاريندادير.
بيزجه
اؤگئي`ين كؤكه‌ني، "اوگگئي" ده اولابيلير (توركجه اؤگ+ مونقولجا
-اوگئيي، -گئيي). بنزه‌ر بير يؤنته‌مله اؤرنه‌يين مونقولجادا آنلامي ديل اولان
"كلله، كلله‌ن، خل، خله‌ن" كليمه‌سينه "گئيي" آرتيريلاراق
"آنلامي ديلسيز اولان "گله‌گه‌ي، خلگيي" دئگيله‌ري تؤره‌ميشدير.
اوغوش:
اوغوش كليمه‌سي، اوسون-عاييله، آوول، گئنيش عاييله، بوي، اويماق-قبيله،
توپار-گوروپ، سوي سوپ، قوشاق-نسل، قودا-اقره‌با، تور-جنيس، عاييله‌نين ان بؤيوك اوشاغي
آنلاملاريني داشيميشدير. گونوموز توركول ديلله‌رينين بير سيراسيندا اركه‌ك اوشاق و
تورون آنلاملاريندا دا ايشله‌ديلير. ايلكين متينله‌رده اؤرنه‌يين اورخون
يازيتلاريندا "اۇغوش" و عوثمانلي آلانيندا "اوْغوش" اولاراق
گئچه‌ن اوغوش دئگيسينين كؤكه‌ني بللي دئييلدير. آنا آنلاميندا اولان
"اؤگ" و بوي آنلاميندا اولان "اوق" دئگيله‌رينده‌ن كؤكه‌ن
آلماسي تارتيشما قونوسودور. ديوان لغات الترك`ده "اوغوشلاندي"، عاييله
صاحيبي اولدو اولاراق آچيقلانميشدير. "اوغوش" بير سيرا توركول ديل و
لهجه‌له‌رينده قيسالديلاراق "اوس" اولاراق سؤيله‌نير. بو دا اونو
اصلينده "ياسون"لا كؤكده‌ش اولان "اوسون" دئگيسينه
ياخلاشديرير. گونوموزده "اوغوش" (گئنيش عاييله) و "اوسون"
(گئنه‌ل آنلامدا عاييله) كليمه‌له‌ري عره‌بجه "عاييله" و فارسجا
"خانواده" كليمه‌له‌رينه قارشيليق ايشله‌ديله‌ن توركجه دئگيله‌رده‌ندير.
OĞUL, OĞLAN,
ÖKSÜZ, ÖGÉY, OĞUŞ, USUN
Méhran
Baharlı
ÖG: Ana
anlamında olup en eski Türkce sözlerdendir. Daha sonralar yérini Ana dégisine
vérmişdir.
Öksüz: Anası
ölmüş uşaq ve kimse, yétim démekdir. Eski Türkcede Ögsüz biçiminde qullanılmış:
Ög (ana) + –süz (olumsuzluq soneki). Bir sıra Türkül dillerinde dul qadın
anlamında da qullanılır. Çuvaşcada Öksüz yérine Talax kelimesi işledilir: Tal
(dul) + -ax (kiçiltme soneki).
OĞUL: Oğul
ve deyişgeleri bütün çağdaş ve eski Türkül dillerinde yayqın işlenen bir
dégidir. Oğul kelimesi ilk başda ve bu arada Orxun yazıtlarında éşéysiz
(cinsiyetsiz) idi ve hem erkek ve hem qız évlad anlamını daşıyırdı. Oğul tek
başına erkek uşaq ve “Oğul qız” birleşmesinde qız uşaq anlamında işledilmişdir.
Daha sonralar yalnız erkek uşaq anlamını qazanmışdır. Éyni kökenden Oğulluq
(évladlıq), Oğulcuq ve Oğulduruq (Oğul + –cuq; Oğul + –duruq: Döl yatağı,
yatın, ananın rehimi) töremişdir.
Oğul
kelimesinin yapısını çéşitli biçimlerde açıqlayanlar olmuşdur:
1)-O
(anlamı?) + –ğul (– sonek ?),
2)-Oq (boy,
oymaq) + –qul (köle). Bu görüşe göre Oqqul-Oqul-Oğul deyişimini yaşayan kelime,
boyun kölesi démekdir.
3)-Üçünü ve
daha yayqın tablanan (qebul édilen) görüşe göre, Oğ-Ög (ana) + -ul (kiçiltme
soneki, Siñ-Siñil: kiçik bacı kimi) birleşmesinden oluşmuşdur. Bu görüşe göre
ana anlamında olan Oğ-Ög dégisi daha sonralar Oq-Oğ (boy-soy) biçimine
dönüşmüş, buradan da anlamı boylar olan Oğuz dégisi töremişdir.
4-Oğul`u,–l
bağlılıq soneki ile yapılmış ve anlamı Ög veya anaya bağlı olan diye
açıqlayanlar da vardır. Addan ad düzelden –l sonekini bu dégilerde de görmek
olasıdır: Qızıl, Yaşıl, Gönül, Ardıl, Quşqul (tedirgin), Başıl (başında ağı
olan), Ağıl (hâle), Usul (yavaş), Iğıl (axıntısı belirsiz su), ...
OĞLAN: Uşaq
qız veya erkek, erkek uşaq, deliqanlı, yéni yétme, yétişkin erkek, genc adam
anlamlarında işledilmişdir. Oğlan dégisi ve deyişgeleri bütün eski ve çağdaş
Türkül dillerinde işlekdir. Uzun süre éşéysiz (cinsiyetsiz) olmuş ve hem qız ve
hem erkek anlamında işledilmişdir: Ol oğlan, er midir, qız mıdır?. Éyni
kökendendir: Oğlanğu (uşaq kimi davranan, ince), Oğlağu (ince, méhriban, bolluq
içinde böyüyen), Oğlansıq (uşaq kimi), Oğultay (Moğolca), Oğlana qalmaq (gebe
qalmaq), Oğlan ağrısı (doğum sancısı), Oğlanlıq (évladlıq), Oğlan yatağı (döl
yatağı, yatın).
Oğlan
dégisi, Oğul`un çoxulu (Oğul + -an) ve eslinde oğullar démekdir. –n soneki
Altay dillerinde çoxul eklerinden olmuşdur. Örneyin Moğolcada Élçi-Élçin
(élçiler), Moritay-Moritan (atlılar), Biçigeçi-Biçigeçin (kâtibler, yazmanlar);
Türkcede Oğul-Oğlan (oğullar), Er-Eren (erler, adamlar), Ört-Örten (alavlar),
Qız-Xızan? (Qızlar). Orxun yazıtlarında da oğul`un çoxulu olaraq işledilmişdir:
Oğlanım, beylerim (Oğullarım, beylerim). Eren de Orxun yazıtlarında erler
anlamında işledilmişdir: Béş yüz eren geldi (béş yüz kişi geldi). Oğlan`ın eren
kimi çox érken dönemde çoxul olduğu unutulmuşdur. Oğlan ilk başda boy, daha
sonralar ise tekil anlamda ve xidmetçi, muhâfiz esker, mirza, .... olararaq
qullanılmaya başlamış, 14. yüzilden başlayaraq erkek uşaq anlamında
işlenmişdir. Daha sonralar eren kimi çoxul olmasına qarşın, bir yol daha -lar
ile çoxullaşdırılmışdır: Oğlanlar, Erenler.
Bir sıra
Altayistlere göre çoxul soneki olan –an Moğolcada tehbib soneki –ai ile biten
kelimelere eklenir: Aqai-Aqan (deyerli böyük qardaş), Erei-Eren,
Oğulai-Oğulan-Oğlan (sevimli oğul). –an çoxul ekinin Türkcede kiçiltme ve
güclendirme görevi olduğunu qebul édenler kimi, onu bayrı (arxayik) yér
belirtecindeki (zerfindeki) –n ile (Orun, Kidin, Üstün, Alın, ...)
ilişgilendirenler de olmuşdur.
Oğlan
kelimesini Oğu + –lan olaraq ayıranlar da olmuşdur. Buradakı Oğu kökü, eski
Türk yazıtlarında Oğular, Oğıltı, Oğla kimi biçimlerde saxlıdır.
OĞLAT:
Uşaqlar, torunlar. Oğlan`ın çoxul biçimidir. Oğlatlar biçimi Oğlat`ın, Oğlat
biçimi Oğlan`ın, Oğlan da Oğul`un çoxuludur. Buradakı –t çoxul sonekinin Altay
dillerindeki deyişgeleri béledir. Türkül dillernde –t, -ğut, -çit, -sit. Monqol
dillerinde –d, -ud, -ğud, -nad, -nağud, -çud. Tunqus dillerinde –t, -tin. -t
sonekinin Türkceden mi Monqolcaya, yoxsa Monqolcadan mı Türkceye géçdiyi
tartışma qonusu iken, son dönemde Altayistik Pope terefinden bunun génel bir
Altayik sonek olduğu qanıtlanmışdır. -t ile çoxullaşdırılan kelimeler bir yol
daha –lar soneki ile de çoxullaşdırılmışdır: Tigitler, Eretler (Yaqutcada),
Dünürütler (dünürler, Yaqutca), İnnetler )İni: kiçik qardaş), Qadıtlar
(qadınlar, Quzéy Türkül dillerinde), Bigetler (Beyler, Çağataycada). Bu durumda
ötek boyunca Oğul`un üç çoxul biçimi olmuşdur: -n, -t, -lar ile: Oğul, Oğlan,
Oğlat, Oğlatlar.
Türkcede –t
çoxul sonekinden örnekler: Oğlıt (oğullar), Tarqan-Tarqat (tarxanlar),
Alpağu-Yılpağu-Yılpağut (alplar, bahadırlar), Buli-Bulut, Qanat, Tigin-Tiigit
(şâhzâdeler), Sün-Süt, Taqşı-Taqşıt (qoşuqlar, şéirler), Uruñu-Uruñut
(vuruşanlar), Er-Eren-Eret, Türküt, Qatun-Qatut (qadınlar), Yigen-Yigit,
Big-Biget (Çağatayca, beyler), Bayağut, Urağut.
Moğolcadan
örnekler: Noyan-Noyad (şâhzâdeler), Qağan-Qağat, Usun-Usut (atalar), Emçi-Emçit
(sağınlar, tebibler), Sayın-Sayıt (baxanlar, vezirler).
OĞLAQ: Géçi
yavrısı. Oğalaq, Oğalmaq, Oğalman, … dégileri de éyni anlamdadır. Bir sıra
araşdırmacıya gore Moğolca Oğuna, Oğunu (vehşi teke), Oğulca, Oğalca (vehşi
qoyun) kelimelerinde de Oğu-Oğa kökü vardır. Türkce Oğursaq-Oğulsaq (yavrısı
ölmüş sağılabilen héyvan), Oğsuz (xalq dilinde yavrısı ölen héyvan), Ögec ? (üç
yaşında erkek qoyun) dégilerinde olan Oğ da éyni kökenden olup, orta Türkcede
böyüyerek orta yaşa gelmiş héyvan anlamında olan Ök`ün törevleridir.
OĞU: -an
sonekinin kiçiltme soneki olduğunu savınanlara gore, Oğlaq dégisi, Oğla (genc,
igit) +–q (kiçiltme soneki) veya Oğul + -aq olaraq ortaya çıxmışdır. Buradakı
Oğu kökü Moğolcadır ve bir sıra Türkül dillerine de (Yaqutca, Dolxanca)
géçmişdir. Anlamı çocuq, yavrı, genc, daha genc, çağa, kiçik, oğul veya qız
bala, yémiş-méyve, quş balası, iri deliqanlı, …. dır. Oğu başqa adlarla
birleşerek kiçiltme ve oxşamalıq oluşdurar. Éyni kökenden olan Ökin-Ökit ve
törev ve deyişgeleri Monqol dillerinde genc qız, bike-bâkire, qız évlad v
Oğlağuluq tezelik, yaşlıq anlamındadır.
ÖGÉY: Yalnız
yasaca quda olan, öz olmayan, ana ve atası bir olmayan qardaş-bacılar démekdir.
Ögéy kelimesi ilk olaraq Uyqurcada ve Ögéy ana birleşmesinde işledilmişdir.
Bütün çağdaş ve eksi Türkül dillerinde yayqın işlenen bir dégidir: ögéy qız,
ögéy ana, ögéy ata, ögéy oğul, ögéy qardaş, ögéy bacı, ögéy çağa, ögéy ece
-ana, ögéy oya, ögéy doğan, ögéy dede, ögéy bala, ögéy siñil, ögéy aba, ögéy
eke – böyük qardaş, ögéy ini –kiçik erkek qardaş, ögéy aqa –böyük erkek qardaş,
ögéy abla-epte-böyük bacı, ögéy gelin, ögéy qarındaş, ….
Ögéy dégisi
bir görüşe göre eski Türkcede ana anlamı daşıyan Ög dégisine –éy soneki
artırılaraq töremiş ve anlamı ana bir`dir. Ancaq buradakı –éy sonekinin ne
olduğu açıqlanamamışdır.
Başqa bir
görüşe göre Ögéy kelimesi Monqolca Ügei`den alınmadır. Monqolcada Ügei, -siz
(olumsuz soneki), yox, déyil, yoxluq, eksiklik, var olmayan, hazır bulunmayan,
héç bir şéy, yoxsul, yoxsulluq, hazır bulunmama, … anlamlarındadır.
Bizce Ögéy`in kökeni Öggey de olabiler
(Türkce Ög + Monqolca Ügei-Gey). Benzer bir yöntemle örneyin Monqolca anlamı
dil olan Kelle, Kellen, Xel, Xelen kelimesine Gey artırılaraq anlamı dilsiz
olan Gelegey, Xelgiy dégileri töremişdir.
OĞUŞ: Oğuş kelimesi usun-âile, avul,
géniş âile, boy, oymaq-qebile, topar-qurup, soy sop, quşaq-nesil, quda-eqreba,
tür-cins, âilenin en böyük uşağı anlamlarını daşımışdır. Günümüz Türkül
dillerinin bir sırasında erkek uşaq ve torun anlamlarında da işledilir. İlkin
metinlerde örneyin Orxun yazıtlarında UĞUŞ ve Osmanlı alanında OĞUŞ olaraq
géçen Oğuş dégisinin kökeni belli déyildir. Ana anlamında olan ÖG ve boy
anlamında olan OQ dégilerinden köken alması tartışma qonusudur. Divan-i Luqat-i
Türk`de Oğuşlandı, âile sâhibi oldu olaraq açıqlanmışdır. Oğuş bir sıra Türkül
dil ve lehcelerinde qısaldılaraq US olaraq söylenir. Bu da onu eslinde YASUNla
kökdeş olan USUN dégisine yaxlaşdırır. Oğuş (géniş âile) ve Usun (génel anlamda
âile) kelimeleri günümüzde Erebce âile ve Farca Xânivade kelimelerine qarşılıq
işledilen Türkce dégilerdendir.
Sozumuz, a window opening to the
life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment