سايين،
سايقين، سايقيلي، سايلاماق، سايلاو
مئهران
باهارلي
"سايين"
عره‌بجه-فارسجا جناب، گرامي، محترم، عزيز، سركار كيمي كليمه‌له‌رين توركجه
قارشيليغيدير و سايقي ده‌يه‌ر، ريعايه‌تلي، حؤرمه‌تلي، سايقيني حاق ائده‌ن كيمسه
دئمه‌كدير. سايين كليمه‌سي توركييه ديشيندا، بوگون ايران-گونئي آزه‌ربايجان`ين
يازيلي توركجه‌سينده ده منيمسه‌نميش و گئنيشجه قوللانيلير. آنجاق آزه‌ربايجان
رئسپوبليكاسيندا و اورانين اده‌بي ديلي اولان آزه‌ربايجانجادا سايين دئگيسينه
قارشي اولومسوز تپگيله‌ر و ديره‌نج واردير، حتتا يانليش اولدوغو ايدديعا ائديلير.
اويسا، سايين كليمه‌سينده ياپيسال و آنلامسال اولاراق هر هانسي بير يانليشليق سؤز
قونوسو دئييلدير. يانليش اولان بير دوروم وار ايسه، او دا آزه‌ربايجان
رئسپوبليكاسينين يازيلي و اده‌بي ديلينده توركجه دئگيله‌ري ديشلاما و قيراقلاما و
فارسجا، عره‌بجه، روسجا كليمه‌له‌ري توركجه اولانلارا اوستون توتما و يئيله‌مه‌كدير.
موغولجا
سايين: توركييه‌ده تورك ديل دئوريمي ايلله‌رينده يازيلي ديلده يايقينلاشديريلان
سايين دئگيسي، چاغاتاي توركجه‌سينده‌ن، او دا مونقولجادان آلينتيدير. مونقولجاداكي
سايين كليمه‌سي اؤزو اويقور توركجه‌سي كؤكه‌نلي "ساغين" (ساغلام) كليمه‌سينده‌ن
آلينميش و داها سونرالار سايين اولموشدور. (توركجه –غي –وي`له‌ر مونقولجادا –يي
اولور: ياقوت توركجه‌سينده "قاويتي" دئگيسينين موغولجادا
"قاييچي" اولدوغو كيمي. بو توركجه كؤكه‌نلي كليمه داها سونرالار
فارسجايا "قيچي" اولاراق گيرميشدير). مونقول ديلله‌رينده
"سايين" كليمه‌سينين ده‌ييشگه‌له‌ري: سايخان، ساين، سئن (داگورجا)، سن
(اوردوسجا)؛ سائن (خالخاجا)؛ هائن (بورياتجانين خوري لهجه‌سي)؛ هنگ (بورياتجانين
آلارجا لهجه‌سي)؛ هائنگ (بورياتجا)
موغولجادا
سايين كليمه‌سي دارقينجليق (راحاتسيزليق) و يا سايريليقدان اوزاق، سورونسوز،
توداسيز (تهليكه‌سيز)، اييي، چوخ اييي، ياخشي، گؤزه‌ل، بئجه‌ريكلي، بئجه‌ريلي،
يئته‌رليكلي دئمه‌كدير. گونئي آزه‌ربايجان`ين "سايين قالا" شهه‌رينين
آدينداكي سايين دا، عئيني كليمه اولوپ ساغلام قالا و اييي كند دئمه‌كدير (قالا:
كند). بورادان تؤره‌نه‌ن "ساييجيرا." (اييي اولماق)،
"ساييسييا." (يئيله‌مه‌ك، اييي اولاراق قبول ائتمه‌ك، تانيماق، اؤومه‌ك،
يوكسه‌لتمه‌ك، اوجالتماق) و "سايچود" دئگيله‌ري ده واردير. سايچود
دئگيسي، اوستاباشيلار، ان اؤنده اولان كيشيله‌ر، يوكسه‌ك روتبه‌لي اولانلار دئمه
كدير.
ساييد
(سايد): سايين كليمه‌سينين موغولجادا چوخول بيچيميدير و يوكسه‌ك روتبه‌لي،
ائتگيلي، اونلو كيشي، ايله‌ري گله‌ن، آغار (اشراف)، ساييلان آنلاملاريندادير.
چاغداش موغولجادا سايين كليمه‌سينين چوخولو اولان "ساييد"، باخان
(وزير)، يوكسه‌ك روتبه‌لي توغرالي (رسمي) مقام آنلاميندادير. اورتاچاغدا ايران و
آزه‌ربايجانا كؤچه‌ن و بورالارا حؤكوم سوره‌ن تورك-موغول توپلولوقلار آراسيندا آقا
و به‌ي آنلاميندا اولان عره‌بجه "سيد" (سئييد) كليمه‌سينين توتونماسي
نده‌نله‌ري آراسيندا، ساييد كليمه‌سينه بنزه‌رلييينين ده اوينامي واردير.
توركجه
سايين: توركجه‌ده سايماق فئعلي كؤكه‌نينده‌ن، فئعلده‌ن آد ياپان –ين سون‌اكي كؤمه‌يي
ايله و مؤحته‌ره‌م آنلاميندا عئيني كليمه‌ني يعني سايين`ي ياپماق اولاسيدير:
ساي+ين (ساييلان كيمسه). –ين سون‌اكي ايله ياپيلميش باشقا اؤرنه‌كله‌رده‌ن: گلين
(گلمه‌ك+ين)، اكين، بيچين، بوتون، قوشون، ديرين (اهالي)، دويون (عقد)، توتون، اه‌يين،
اوزون، تالان، ياخين، اويون، يوغون، اورون، دولون (دولون آي)، ساتين (ساتين
آلماق)، يازين، يايين، سورون، باسين، اؤلچون (معيار)، اوچون (گاز)، چئوره‌ن (افق)،
اسين (ايلهام)، ... عئيني كؤكه‌نده‌ن خالق ديلينده "سايينساماق"
("ساييمساماق"، "سايينسيماق")، اؤنه‌مسه‌مه‌ك و سايماق دئمه
كدير.
سايقين و
سايقيلي: "سايقيلي" داورانيشلاريندا باشقالارينا سايقي گؤسته‌ره‌ن،
"سايقين" ايسه هامينين بيله‌سينه سايقي گؤسته‌ردييي كيمسه‌دير. (سايقي:
حئساب، حؤرمه‌ت، ريعايه‌ت، .. سايقيداكي –قي فئعلده‌ن آد ياپان سون‌اكدير: قايقي،
آتقي، قاتقي، يئگي، دئگي، قيلقي، آلقي، وئرگي، ايچگي، اولقو، اولگو، دوزگو، ....
بير ده آددان آد ياپان –قي سون‌اكي واردير: ديشقي، اؤزگو، دوزقو (سالاد)، گؤزگو،
اسه‌نگي (عافيه‌ت)، اوغلانقي (اينجه داورانيشلي)، ... دا اولدوغو كيمي).
سايلاو: توركجه
سايماق فئعلينين ايكي حؤرمه‌ت ائتمه‌ك و ساييلاري سايماق آنلامي واردير. بونلارين
هر ايكيسينده ده سؤز قونوسو اولان كيمسه و يا نسنه‌له ري سئچمه قاورامي گيزليدير.
بورادان سايماق كؤكونون توركجه‌ده‌كي اوچونجو آنلامي اولان سئچمه‌ك اورتايا چيخميشدير.
بو اوچونجو آنلام اؤزه‌لليكله دوغو توركول ديلله‌رينده اؤرنه‌يين چاغاتايجادا
ايشله‌كدير. "ساي" كؤكونون سئچمه آنلاميني "ساي" (سونرالار
چاي: درين اولمايان سو، ياتاغينداكي داشلارين قولايجا سئچيله‌بيلدييي سويو آز
ايرماق)، "سايدام" (شفاف) دئگيله‌رينده ده گؤرمه‌ك اولار.
"سايلاماق"
فئعلي ده بورادان تؤره‌ديلميش و ده‌يه‌ر وئرمه‌ك، سئچمه‌ك، بير شخص و يا نسنه‌ني
بير توپار-قوروپ آراسيندان سئچمه‌ك، آييرماق، بليرله‌مه‌ك، اوي وئره‌ره‌ك سئچمه‌ك،
اوي وئره‌ره‌ك نومايه‌نده سئچمه‌ك دئمه‌كدير. بورادان تؤره‌نه‌ن "سايلانيش"
(اوي وئره‌ره‌ك سئچمه، آييرما، بليرله‌مه)، "دوغال سايلانيش" (انتخاب
طبيعي)، "سايلانما"، "سايلانماق"، "سايلاوچي" (اوي
وئره‌ره‌ك سئچه‌ن)، "سايلاو" (ميلله‌ت وكيلي، پارلامئنت دئلئقاسييونو،
تمثيلچي، نومايه‌نده) دئمه‌كدير. "سايلاو" دئگيسي، "سايلاماق"
فئعلي كؤكونه توركجه‌ميزده يايقين بير سون‌اك اولان و فئعلده‌ن آد ياپان –او –ه‌و
سون‌اكي اكله‌نه‌ره‌ك ياپيلميشدير و توركجه‌نين ياپي و سس‌بيليمينه اويوملودور.
–او –ه‌و سون‌اكي ايله ياپيلميش باشقا اؤرنه‌كله‌رده‌ن: بيله‌و (بيلؤو)، قاشاو
(قشوو)، بوخاو (بوخوو)، قيراو (قيروو)، توماو (توموو-زكام)، بوخاو (بوخوو)، چالپاو
(چالپوو-بوران)، قاراو (كور، نابينا)، بوته‌و (بوتؤو)، اؤده‌و، گؤره‌و، سؤيله‌و
(نطق)، تؤره‌و (مشتق)، سيناو، ...
Sayın,
Sayqın, Sayqılı, Saylamaq, Saylav
Méhran
Baharlı
Sayın
Erebce-Farsca (Cenab, Gérami, Mohterem, Eziz, Serkar) kimi kelimelerin Türkce
qarşılığıdır ve sayqı deyer, riâyetli, hörmetli, sayqını haq éden kimse
démekdir. Sayın kelimesi Türkiye dışında bugün İran-Günéy Azerbaycan’ın yazılı
Türkcesinde menimsenmiş ve génişce qullanılır. Ancaq Azerbaycan Réspublikasında
ve oranın edebi dili olan Azerbaycancada Sayın dégisine qarşı olumsuz tepgiler
ve direnc vardır, hetta yanlış olduğu iddia édilir. Oysa, Sayın kelimesinde
yapısal ve anlamsal olaraq her hansı bir yanlışlıq söz qonusu déyildir. Yanlış
olan bur durum var ise, o da Azerbaycan Réspublikasının yazılı ve edebi dilinde
Türkce dégileri dışlama ve qıraqlama ve Farsca, Erebce, Rusca kelimeleri Türkce
olanlara üstün tutma ve yéylemekdir.
Moğolca
Sayın: Türkiyede Türk dil dévrimi illerinde yazılı dilde yayqınlaşdırılan Sayın
dégisi, Çağatay Türkcesinden, o da Monqolcadan alıntıdır. Monqolcadakı Sayın
kelimesi özü Uyqur Türkcesi kökenli Sağın (Sağlam) kelimesinden alınmış ve daha
sonralar Sayın olmuşdur. (Türkce –ğı –vı`lar Monqolcada –yı olur: Yaqut
Türkcesine Qavıtı dégisinin Moğolcada Qayıçı oluduğu kimi. Bu Türkce kökenli
kelime daha sonralar Farscaya Qéyçi olaraq girmişdir). Monqol dillerinde Sayın
kelimesinin deyişgeleri: Sayxan, Sayn, Sén (Daqurca), Sen (Urdusca), Saén
(Xalxaca), Haén (Buryatcanın Xori lehcesi), Heñ (Buryatcanın Alarca lehcesi),
Haéñ (Buryatca).
Moğolcada
Sayın kelimesi darqınclıq (rahatsızlıq) ve ya sayrılıqdan uzaq, sorunsuz,
tudasız (tehlikesiz), iyi, çox iyi, yaxşı, gözel, bécerikli, bécerili,
yéterlikli démekdir. Günéy Azerbaycan’ın Sayınqala şeherinin adındakı sayın da
éyni kelime olup, sağlam qala ve iyi kend démekdir (Qala: Kend). Buradan
törenen Saycıra. (iyi olmaq), Sayısıya. (yéylemek, iyi olaraq qebul étmek,
tanımaq, övmek, yükseltmek, ucaltmaq); ve Sayçud dégileri de vardır. Sayçud
dégisi ustabaşılar, en önde olan kişiler, yüksek rütbeli olanlar démekdir.
Sayid-Sayd: Sayın kelimesinin Moğolca
çoxul biçimidir ve yüksek rütbeli, étgili, ünlü kişi, ileri gelen, agar
(eşraf), sayılan anlamlarındadır. Çağdaş Moğolcada Sayın kelimesinin çoxulu
olan Sayıd, baxan (vezir), yüksek rütbeli tuğralı (resmi) meqam anlamındadır.
Ortaçağda İran ve Azerbaycan’a köçen ve buralara höküm süren Türk-Moğol
topluluqlar arasında Aqa ve Bey anlamında olan Erebce “Séyid” kelimesinin
tutunması nedenleri arasında, Sayıd kelimesine benzerliyinin de oynamı vardır.
Türkce Sayın: Türkcede Saymaq fé`li
kökeninden fé`lden ad yapan –in soneki kömeyi ile ve möhterem anlamında éyni
kelimeni, ye`ni Sayın`ı yapmaq olasıdır: Say. +-ın: Sayılan kimse. –ın soneki
ile yapılmış başqa örneklerden: Gelin, Ekin, Biçin, Bütün, Qoşun, Dirin
(ehâli), Düyün (eqd), Tütün, Eyin, Uzun, Talan, Yaxın, Oyun, Yoğun, Ürün, Dolun
(dolunay), Satın (satın almaq), Yazın, Yayın, Sorun, Basın, Ölçün (mé`yar),
Uçun (qaz), Çévren (ufuq), Esin (ilham), … Éyni kökenden xalq dilinde
Sayınsamaq, Sayımsamaq, Sayınsımaq dégileri önemsemek ve saymaq démekdir.
Sayqın ve Sayqılı: Sayqılı
davranışlarında başqalarında sayqı gösteren, Sayqın ise hamının bilesine sayqı
gösterdiyi kimsedir. (Sayqı: hésab, hörmet, riâyet). Sayqı`dakı –qı fé`lden ad
yapan sonekidir: Qayqı, Atqı, Qatqı, Yégi, Dégi, Qılqı, Alqı, İçgi, Olqu, Ülgü,
Düzgü, … (Bir de addan ad yapan –qı soneki vardır: Dışqı, Özgü, Duzqu (salad),
Gözgü, Esengi (âfiyet), Oğlanqı (ince davranışlı)…. da olduğu kimi).
Saylav: Türkce Saymaq fé`linin iki
hörmet étmek ve sayıları saymaq anlamı vardır. Bunların her ikisinde de söz
qonusu olan kimse veya nesneleri séçme qavramı saxlıdır. Buradan Saymaq kökünün
Türkcedeki üçüncü anlamı olan Séçmek ortaya çıxmışdır. Bu üçüncü anlam
özellikle doğu Türkül dillerinde örneyin Çağataycada işlekdir. Say kökünün
séçme anlamını Say (sonralar Çay: derin olmayan su, yatağındakı daşların
qolayca séçilebildiyi suyu az ırmaq), Saydam (şeffaf) dégilerinde de
görmek olar.
Saylamaq fé`li de buradan töredilmiş ve
deyer vérmek, séçmek, bir şexs veya nesneni bir topar (qurup) arasından séçmek,
ayırmaq, belirlemek, oy vérerek séçmek, oy vérerek numayende séçmek démekdir.
Buradan törenen Saylanış (oy vérerek séçme, ayrıma, belirleme), Doğal Saylanış,
Saylanma, Saylanmaq, Saylavcı (oy vérerek séçen), Saylav (millet vekili,
parlamént déléqasiyonu, temsilçi, numayende) démekdir. Saylav dégisi Saylamaq
fé`li köküne Türkcemizde yayqın bir sonek olan ve fé`lden ad yapan –av –ev
soneki eklenerek yapılmışdır ve Türkcenin yapı ve sesbilimine uyumludur. –av
–ev soneki ile yapılmış başqa örneklerden: Bilev (Bilöv), Qaşav (Qeşov), Boxav
(Buxov), Qırav (Qırov), Tumav (Tumov), Çalpav (Çalpov), Qarav, Bütev (Bütöv),
Ödev, Görev, Söylev, Törev, Sınav, …
Sozumuz, a window opening to the
life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment