مئهران باهارلي
١-آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسيندا: گونوموزده آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين رسمي ديلينده آد و فئعل چكيمله‌رينين ايكينجي تكيل شخص سون اكي ايكي بيچيملي –سان، -سه‌ن سون اكيدير:
سنسه‌ن (توئي، تو هستي)، اينسانسان (اينساني، انسان هستي)
گليرسه‌ن (مي آئي)، آليرسان (مي خري)
آنجاق بو كيپ، ايكينجي شخص شرط كيپي ايله عئينيدير:
سنسه‌ن (اگر تو هستي، اگر توئي)، اينسانسان (اگر انساني، اگر انسان هستي)
گليرسه‌ن (اگر بيائي)، آليرسان (اگر بخري)
باشقا بير دئييشله آزه‌ربايجان`ين اؤلچون توركجه‌سينده، ايكينجي تكيل شخص و ايكينجي تكيل شخص شرط كيپله‌ري عئيني –سه‌ن –سان سون اكي ايله گؤسته‌ريلير. بو دا، آنلام قارقاشاسينا يول آچير. اؤرنه‌يين "گليرسه‌ن" دييه‌نده بوندان آماجين اينديكي زامان آنلاميندا اولان مي، يوخسا شرط آنلاميندا اولان گليرسه‌ن اولدوغو آنلاشيلمير.
گليرسه‌نسه، سنسه‌نسه اويدورماسي: بو سورونو اورتادان قالديرماق اوچون، آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسيندا سوويئت دؤنه‌مينده شرط بيلديره‌ن "گليرسه‌نسه" و "سنسه‌نسه" كيمي گؤركسوز و گولونج تركيبله‌ر اورتايا چيخميشدير. آنجاق "گليرسه‌نسه" و "سنسه‌نسه" كيمي تركيبله‌ر توركجه ديل بيگيلسي آچيسيندان يانليشديرلار. چونكو بو تركيبله‌رده ايكي كز شرط بيلديره‌ن –سه اكي ايشله‌ديلميشدير. "سنسه‌ن" ايله "گليرسه‌ن" اؤزله‌ري شرطدير و اونلاردان سونرا بير داها شرط اكي اولان –سه گتيريله‌بيلمه‌ز.
٢-گونئي آزه‌ربايجان-ايراندا: گونئي آزه‌ربايجان و ايراندا وار اولان توركجه‌نين چئشيتلي لهجه‌له‌رينده، ايكينجي تكيل شخص شرط اكي هر يئرده –سان –سه‌ن`دير:
سنسه‌ن (اگر توئي)، اينسانسان
گليرسه‌ن (اگر بيائي)، آليرسان
بونا قارشين ايكينجي تكيل شخص اكي گونئي آزه‌ربايجان، اورتا و گونئي ايران ايله خوراسان توركجه‌سي لهجه‌له‌رينين ياريسيندان چوخوندا، اؤزه‌لليكله آفشار سويلو اولانلاردا (هابئله توركييه‌نين بير چوخ لهجه‌سينده) –ه‌ن، -ه‌ين، -ه‌ي، -ه‌نگ، .. (-ان، -اين، -اي، -انق، ...)دير. بو اكله‌ر، توركييه‌ده‌كي دؤرد بيچيملي –سين اكينين گليشمه-ده‌ييشمه سونوجو اورتايا چيخان بيچيمله‌ريدير:
سنه‌ن، سنه‌ين، سنه‌ي، سنه‌نگ
گليره‌ن، گليره‌ين، گليره‌ي، گليره‌نگ
ايكينجي تكيل شخص اكي، لهجه‌لرين ياريسيندان آزيندا ايسه، اؤلچون ديلده اولدوغو كيمي –سان، -سه‌ن`دير:
گليرسه‌ن (اگر بيائي)، آليرسان...
٣-توركييه‌ده: آزه‌ربايجان`ين اؤلچون ديلينده‌كي–سان، -سه‌ن اكينين توركييه اؤلچون ديلينده ايكي آپ آيري قارشيليغي واردير. توركييه‌ده ايكينجي شخص تكيل اكي، دؤرد بيچيملي –سين (-سون)، و ايكينجي شرط اكي ايكي بيچيملي –سان (-سه‌ن)دير:
ايكينجي تكيل شخص سون اكي، -سين: سنسين (تو هستي)، اينسانسين (انساني)، گليرسين، آليرسين
ايكينجي تكيل شخص شرط سون اكي، -سه‌ن: سنسه‌ن (اگر تو هستي)، اينسانسان (اگر انساني)، گليرسه‌ن، آليرسان
اؤنه‌ري: –سه‌ن، -سان اكيني، عئيني آندا هم ايكينجي شخص تكيل و هم ايكينجي شخص تكيل شرط سون اكي اولاراق ايشله‌تمه‌ك؛ ديلده دوزه‌نسيزليك، قارقاشا، آنلاشما سورونلاري و يوخسوللاشما-پوزولما-يوزلاشمايا يول آچير. بوندان دولايي اؤلچون توركجه‌ده، –سه‌ن، -سان سون اكيني، يالنيز ايكينجي شخص تكيل شرط سون اكي اولاراق قوللانماق گره‌كير. ايكينجي شخص تكيل اكي اولاراق دا لهجه‌له‌ريميزين ياريسيندان چوخوندا وار اولان –ه‌ن، -ان اكيني، يا دا توركييه اؤلچون ديلينده اولدوغو كيمي –سين اكيني ايشله‌تمه‌كده يارار واردير. بو يؤنته‌مين اؤلچون، يازيلي و گؤركول ديلده منيمسه‌نمه‌سي، توركجه‌نين ديل بيلگيسي وارسيلليغينا آرتيريپ، آنلامسال يانليش آنلاشما اولاسيليغيني اكسيلده‌جه‌كدير.
ايكينجي شخص تكيل: سنه‌ن-سنسين، گليره‌ن-گليرسين
ايكينجي شخص تكيل شرط: سنسه‌ن، گليرسه‌ن
Dil yarası: Gǝlirsǝn, Gǝlirsin, Gǝlirǝn, Gǝlirsǝnsǝ
Mehran Baharlı
1-Azǝrbaycan Respubliķasında: Günümüzdǝ Azǝrbaycan Respubliķasının rǝsmi dilindǝ ad vǝ fe`l çǝkimlǝrindǝ ikinci tǝkil şǝxs sonǝki iki biçimli –san –sǝn sonǝkidir:
Sǝnsǝn, İnsansan
Gǝlirsǝn, Alırsan
Ancaq bu kip, ikinci şǝxs şǝrt kipi ilǝ eynidir:
Sǝnsǝn (ǝgǝr), İnsansan (ǝgǝr)
Gǝlirsǝn (ǝgǝr), Alırsan (ǝgǝr)
Başqa bir deyişlǝ Azǝrbaycanın ölçün Türkcǝsindǝ, ikinci tǝkil şǝxs vǝ ikinci tǝkil şǝxs şǝrt kiplǝri eyni –sǝn –san sonǝki ilǝ göstǝrilir. Bu da anlam qarqaşasına yol açır. Örnǝyin Gǝlirsǝn diyǝndǝ bundan amacın indiki zaman anlamında olan mı, yoxsa şǝrt anlamında olan gǝlirsǝn olduğu anlaşılmır.
Gǝlirsǝnsǝ, Sǝnsǝnsǝ uydurması: Bu sorunu ortadan qaldırmaq üçün, Azǝrbaycan respubliķasında son dönǝmlǝrdǝ şǝrt bildirǝn Gǝlirsǝnsǝ vǝ Sǝnsǝnsǝ kimi görksüz vǝ gülünc tǝrkiblǝr ortaya çıxmışdır. Ancaq Gǝlirsǝnsǝ vǝ Sǝnsǝnsǝ kimi tǝrkiblǝr Türkcǝ dilbilgisi açısından yanlışdır. Çünkü bu tǝrkiblǝrdǝ iki kǝz şǝrt bildirǝn –sǝ ǝki işlǝdilmişdir. Sǝnsǝn ilǝ Gǝlirsǝn özlǝri şǝrtdir vǝ onlardan sonra bir daha şǝrt ǝki olan –sǝ gǝtirilǝbilmǝz.
2-Güney Azǝrbaycan-İranda: Güney Azǝrbaycan vǝ İranda var olan Türkcǝnin çeşitli lǝhcǝlǝrindǝ ikinci tǝkil şǝxs şǝrt ǝki hǝr yerdǝ –san –sǝn`dir:
Sǝnsǝn, İnsansan
Gǝlirsǝn, Alırsan
Buna qarşın ikinci tǝkil şǝxs ǝki Güney Azǝrbaycan, Orta vǝ Güney İran ilǝ Xorasan Türkcǝsi lǝhcǝlǝrinin yarısından çoxunda, özǝlliklǝ Afşar soylu olanlarda, habelǝ Türkiyǝnin bir çox lǝhcǝsindǝ –ǝn, -ǝyn, -ǝy, -ǝñ (–an, -ayn –ay, -añ)dır. Bu ǝklǝr Türkiyǝdǝki dörd biçimli –sin ǝkinin gǝlişmǝ-dǝyişmǝ sonucu ortaya çıxan biçimlǝridir:
Sǝnǝn, Sǝnǝyn, Sǝnǝy, Sǝnǝñ
Gǝlirǝn, Gǝlirǝyn, Gǝlirǝy, Gǝlirǝñ
İkinci tǝkil şǝxs ǝki isǝ, lǝhcǝlǝrin yarısından azında ölçün dildǝ olduğu kimi –san –sǝn`dir:
Gǝlirsǝn, Alırsan
3-Türkiyǝdǝ: Azǝrbaycanın ölçün dilindǝki –san –sǝn ǝkinin Türkiyǝ ölçün dilindǝ iki apayrı qarşılığı vardır. Türkiyǝdǝ ikinci şǝxs tǝkil ǝki dörd biçimli –sin vǝ ikinci şǝrt ǝki iki biçimli –san`dır:
İkinci tǝkil şǝxs sonǝki –sin: Sensin, İnsansın; Gelirsin, Alırsın
İkinci tǝkil şǝxs şǝrt sonǝki –sǝn: Sensen, İnsansan; Gelirsen, Alırsan
Önǝri: -sǝn –san ǝkini eyni anda hǝm ikinci şǝxs tǝkil vǝ hǝm ikinci şǝxs tǝkil şǝrt sonǝki olaraq işlǝtmǝk, dildǝ düzǝnsizlik, qarqaşa, anlaşma sorunları vǝ yoxsullaşma-pozulma-yozlaşmaya yol açır. Bundan dolayı ölçün Türkcǝdǝ –sǝn –san sonǝkini yalnız ikinci şǝxs tǝkil şǝrt sonǝki olaraq qullanmaq gǝrǝkir. İkinci şǝxs tǝkil ǝki olaraq da lǝhcǝlǝrimizin yarısından çoxunda var olan –ǝn –an ǝkini, ya da Türkiyǝ ölçün dilindǝ olduğu kimi –sin ǝkini işlǝtmǝkdǝ yarar vardır. Bu yöntǝmin ölçün, yazılı vǝ görkül dildǝ mǝnimsǝnmǝsi, Türkcǝnin dil bilgisi varsıllığını artırıp, anlamsal yanlış anlaşma olasılığını ǝksildǝcǝkdir.
İkinci şǝxs tǝkil: Sǝnǝn-Sǝnsin, Gǝlirǝn-Gǝlirsin
İkinci şǝxs tǝkil şǝrt: Sǝnsǝn, Gǝlirsǝn
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment