مئهران باهارلي
توركجه‌نين دونيانين ان قوراللي ديلله‌رينده‌ن بيري اولدوغو ساولانير (ايدديعا ائديلير). بو ساو، بير اؤلچوده دوغرودور. بير اؤلچوده ديييريك چونكو بير سيرا دوروملاردا توركجه‌نين قوراللي اولما قورالي ساخيق (جيددي) بيچيمده پوزولموشدور. اؤرنه‌يين اؤلچون (ايستاندارد) توركجه‌ده گئنيش زامان اولومسوز چكيمينده هئچ ده قوراللي اولمايان بير دوروملا قارشيلاشيريق:
گئنيش زامانين اولومسوز چكيمي (اؤلچون ديلده): گلمه‌ره‌م، گلمه‌زسه‌ن، گلمه‌ز، گلمه‌ريك، گلمه‌زسينيز، گلمه‌زله‌ر
گؤروندويو كيمي بيرينيجي تكيل و چوخول شخص چكيمله‌رينين كؤكو "گلمه‌ر" اولدوغو حالدا، ايكينجي ايله اوچونجو شخص چكيمله‌رينين كؤكو "گلمه‌ز"دير. باشقا بير دئييشله بيرينجي شخص چكيمينده "مه‌ر"لي كؤك، ايكينجي ايله اوچونجو شخص چكيمينده ايسه "مه‌ز"لي كؤك منيمسه‌نميشدير. (گئنيش زامانين اولومسوز چكيمي، توركيه اؤلچون ديلينده ده قوراللي دئييلدير. بورادا بيرينجي تكيل و چوخول شخص چكيمله‌رينين كؤكو "گلمه" ويا "مه"لي، ايكينجي ايله اوچونجو شخص چكيمله‌رينين كؤكو ايسه "گلمه‌ز" ويا "مه‌ز"ليدير: گلمه‌م، گلمه‌زسين، گلمه‌ز، گلمه‌ييز، گلمه‌زسينيز، گلمه‌زله‌ر)
بونا قارشين، توركجه‌ده اينديكي زامانين اولومسوز چكيمي قوراللي اولاراق "مير"ليدير: گلميره‌م، گلميرسه‌ن، گلمير، گلميريك، گلميرسينيز، گلميرله‌ر
(اينديكي زامانين اولومسوز چكيمي توركييه توركجه‌سينده ده قوراللي اولوپ، "مييور"لودور: گلمييوروم، گلمييورسون، گلمييور، گلمييوروز، گلمييورسونوز، گلمييورلار)
بو دورومو اينجه‌له‌ركه‌ن قارشيميزا بئله بير تابلو چيخير: بوگون اؤلچون ديلده ايشله‌تديييميز گئنيش زامانين اولومسوز چكيمي سانكي قارما و يا يامالي اولوپ، ايكي آيري چكيمده‌ن پارچالار آلاراق ياپايجا اولوشدورولموشدور. اصلينده گرچه‌ك ده بودور. چونكو توركجه‌ده گئنيش زامانين، -مه‌زلي و –مه‌رلي اولماق اوزه‌ره، ان آزي ايكي آيري اولومسوز چكيمي واردير:
١-گئنيش زامانين مه‌ز`لي اولومسوز چكيمي: گلمه‌زه‌م، گلمه‌زسه‌ن، گلمه‌ز، گلمه‌زيك، گلمه‌زسينيز، گلمه‌زله‌ر
٢-گئنيش زامانين مه‌ر`لي اولومسوز چكيمي: گلمه‌ره‌م، گلمه‌رسه‌ن، گلمه‌ر، گلمه‌ريك، گلمه‌رسينيز، گلمه‌رله‌ر
بو چكيمله‌ر، چاغداش اؤلچون ديلده ايشله‌ديلمه‌سه‌له‌ر ده، توركجه‌نين بير سيرا لهجه‌له‌رينده هله ده اونلارلا قارشيلاشماق اولاسيدير. اؤرنه‌يين قوزئي آزه‌ربايجان`ين قوبا-شاماخي لهجه‌له‌رينده گئنيش زامان ايكينجي شخص اولومسوز چكيمي "مه‌ر"ليدير: "گلمه‌رسه‌ن"، "گلمه‌رسيز"، "دئمه‌رسين"، "دئمه‌رسينيز". عئيني لهجه‌ده اوچونجو شخص تكيل اولومسوز چكيمي "گلمه‌ر" اولاراق سؤيله‌نير. بنزه‌ر دوروم داغيستانداكي توركجه لهجه‌له‌رينده ده واردير (تاباساران ايلي، زيل كندي): "آلمارام"، "آلمارسان"، "آلمار".
داها اسكي بيچيم اولدوغو ايدديعا ائديله‌ن "مه‌ر"لي چكيم، تكجه توركجه‌يه اؤزگول اولماييپ، اوغوز ديلله‌رينده‌ن اولان توركمه‌نجه يازي ديلينده ده گؤرونور. توركمه‌نجه‌ده ايكينجي شخص اولومسوز چكيمي "مه‌ر"ليدير: "قازمارسان"، "قازمارسينيز"؛ "گؤرولمه‌رسين". گينه ده توركمه‌نجه آغيزلاريندا ايكيجي و اوچونجو شخص "آلمار"، "گلمه‌ر" بيچيمينده سؤيله‌نير.
اؤنه‌ري: لهجه‌له‌ريميزده گلمه‌م، گلمه‌نه‌م، گلمه‌ره‌م و گلمه‌زه‌م كيمي بيچيمله‌رين قوللانيلماسيندا هر هانسي بير سورون يوخدور. آنجاق اؤلچون توركجه‌ده قارما و يامالي اولان گئنيش زامانين تك اولومسوز چكيمي يئرينه، توركجه‌نين لهجه‌له‌رينده ده وار اولان گئنيش زامانين ايكي آيري اولومسوز چكيميني منيمسه‌ييپ اونا قازانديرماق، توركجه ديل بيلگيسيني داها دا ديلده‌ملي (منطيقلي)، قوراللي-دوزه‌نلي و وارسيل ائده‌جه‌كدير:
١)- گئنيش زامان، "مه‌ز"لي چكيم:
گلمه‌زه‌م-آلمازام
گلمه‌زه‌ن (گلمه‌زسين)-آلمازان (آلمازسين)
گلمه‌ز-آلماز
گلمه‌زيك-آلمازيق
گلمه‌زسينيز-آلمازسينيز
گلمه‌زله‌ر-آلمازلار
٢)-گئنيش زامان، "مه‌ر"لي چكيم:
گلمه‌ره‌م-آلمارام
گلمه‌ره‌ن (گلمه‌رسين)-آلماران (آلمارسين)
گلمه‌ر-آلمار
گلمه‌ريك-آلماريق
گلمه‌رسينيز-آلمارسينيز
گلمه‌رله‌ر-آلمارلار
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
يوخاريدا سيراسييلا "گلمه‌زسه‌ن" (و "گلمه‌رسه‌ن") يئرينه ايران و آزه‌ربايجاندا حتتا توركييه‌ده بير سيرا لهجه‌له‌ريميزده ايشله‌ديله‌ن "گلمه‌زه‌ن" (و "گلمه‌ره‌ن") ايله توركييه‌نين اؤلچون ديلينده ايشله‌ديله‌ن "گلمه‌زسين" (و "گلمه‌رسين") بيچيمله‌ري يئيله‌نميشدير. چونكو "-سه" سون اكي شرط بيلديره‌ن سون اكيدير. بو اوزده‌ن ده گئنيش زامان اولان "گلمه‌زسه‌ن" بيچيمي، شرط كيپي اولان "گلمه‌زسه‌ن"له قاريشير. (بو قونو، باشقا بير يازقاميزدا آيرينتيلي بيچيمده اينجه‌له‌نميشدير).
Dil yarası: Gǝlmǝzǝm, Gǝlmǝrǝm, Gǝlmǝnǝm, Gǝlmǝm
Mehran Baharlı
Türkcǝnin dünyanın ǝn qurallı dillǝrindǝn biri olduğu savlanır (iddia edilir). Bu sav, bir ölçüdǝ doğrudur. Bir ölçüdǝ diyirik çünkü bir sıra durumlarda Türkcǝnin qurallı olma quralı saxıq (ciddi) biçimdǝ pozulmuşdur. Örnǝyin ölçün (istandard) Türkcǝdǝ geniş zaman olumsuz çǝkimindǝ heç dǝ qurallı olmayan bir durumla qarşılaşırıq:
Geniş zamanın olumsuz çǝkimi (ölçün dildǝ): Gǝlmǝrǝm, Gǝlmǝzsǝn, Gǝlmǝz, Gǝlmǝrik, Gǝlmǝzsiniz, Gǝlmǝzlǝr
Göründüyü kimi birinci tǝkil vǝ çoxul şǝxs çǝkimlǝrinin kökü Gǝlmǝr olduğu halda, ikinci ilǝ üçüncü şǝxs çǝkimlǝrinin kökü Gǝlmǝz`dir. Başqa bir deyişlǝ birinci şǝxs çǝkimindǝ –mǝr`li kök, ikinci ilǝ üçüncü şǝxs çǝkimindǝ isǝ –mǝz`li kök mǝnimsǝnmişdir. Geniş zamanın olumsuz çǝkimi, Türkiyǝ ölçün dilindǝ dǝ qurallı deyildir. Burada birinci tǝkil vǝ çoxul şǝxs çǝkimlǝrinin kökü Gǝlmǝ vǝ ya –mǝ`li, ikinci ilǝ üçüncü şǝxs çǝkimlǝrinin kökü isǝ Gǝlmǝz vǝya –mǝz`lidir: Gelmem, Gelmezsin, Gelmez, Gelmeyiz, Gelmezsiniz, Gelmezler.
Buna qarşın, Türkcǝdǝ indiki zaman olumsuz çǝkimi qurallı olaraq –mir`lidir: Gǝlmirǝm, Gǝlmirsǝn, Gǝlmir. Gǝlmirik, Gǝlmirsiniz, Gǝlmirlǝr. İndiki zamanın olumsuz çǝkimi Türkiyǝ Türkcǝsindǝ dǝ qurallı olup, -miyor`ludur: Gelmiyorum, Gelmiyorsun, Gelmiyor, Gelmiyoruz, Gelmiyorsunuz, Gelmiyorlar
Bu durumu incǝlǝrkǝn qarşımıza belǝ bir tablo ortaya çıxır: Bugün ölçün dildǝ işlǝtdiyimiz geniş zamanın olumsuz çǝkimi sankı qarma vǝya yamalı olup, iki ayrı çǝkimdǝn parçalar alaraq yapayca oluşdurulmuşdur. Əslindǝ gǝrçǝk dǝ budur. Çünkü Türkcǝdǝ geniş zamanın –mǝr`li vǝ –mǝz`li olmaq üzǝrǝ, ǝn azı iki ayrı olumsuz çǝkimi vardır:
1-Geniş zamanın –mǝz`li olumsuz çǝkimi: Gǝlmǝzǝm, Gǝlmǝzsǝn, Gǝlmǝz, Gǝlmǝzik, Gǝlmǝzsiniz, Gǝlmǝzlǝr
2-Geniş zamanın –mǝr`li olumsuz çǝkimi: Gǝlmǝrǝm, Gǝlmǝrsǝn, Gǝlmǝr, Gǝlmǝrik, Gǝlmǝrsiniz, Gǝlmǝrlǝr
Bu çǝkimlǝr, çağdaş ölçün dildǝ işlǝdilmǝsǝlǝr dǝ, Türkcǝnin bir sıra lǝhcǝlǝrindǝ hǝlǝ dǝ onlarla qarşılaşmaq olasıdır. Örnǝyin Quzey Azǝrbaycanın Quba-Şamaxı lǝhcǝlǝrindǝ geniş zaman ikinci şǝxs olumsuz çǝkimi –mǝr`lidir: Gǝlmǝrsǝn, Gǝlmǝrsiz, Demǝrsin, Dermǝrsiniz. Eyni lǝhcǝdǝ üçüncü şǝxs tǝkil olumsuz çǝkimi Gǝlmǝr olaraq söylǝnir. Bǝnzǝr durum Dağıstandakı Türkcǝ lǝhcǝlǝrindǝ dǝ vardır (Tabasaran ili, Zil kǝndi): Almaram, Almarsan, Almar.
Daha ǝski biçim olduğu iddia edilǝn –mǝr`li çǝkim, tǝkcǝ Türkcǝyǝ özgül olmayıp, Oğuz dillǝrindǝn olan Türkmǝncǝ yazı dilindǝ dǝ görünür. Türkmǝncǝdǝ ikinci şǝxs olumsuz çǝkimi –mer`lidir: Qazmarsan, Qazmarsınız, Görülmersin. Ginǝ dǝ Türkmǝncǝ ağızlarında ikinci vǝ üçüncü şǝxs Almar, Gelmer biçimindǝ söylǝnir.
Önǝri: Lǝhcǝlǝrimizdǝ Gǝlmǝm, Gǝlmǝnǝm, Gǝlmǝrǝm, vǝ Gǝlmǝzǝm kimi biçimlǝrin qullanılmasında hǝr hansı bir sorun yoxdur. Ancaq ölçün Türkcǝdǝ qarma vǝ yamalı olan geniş zamanın tǝk olumsuz yerinǝ, Türkcǝ lǝhcǝlǝrindǝ dǝ var olan geniş zamanın iki ayrı olumsuz çǝkimini mǝnimsǝyip ona qazandırmaq, Türkcǝ dilbilgisini daha da dildǝmli (mǝntiqli), qurallı-düzǝnli vǝ varsıl edǝcǝkdir:
1)-Geniş zaman, -mǝz`li çǝkim:
Gǝlmǝzǝm, Almazam
Gǝlmǝzǝn-Gǝlmǝzsin, Almazan-Almazsın*
Gǝlmǝz, Almaz
Gǝlmǝzik, Almazıq
Gǝlmǝzsiniz, Almazsınız
Gǝlmǝzlǝr, Almazlar
2)-Geniş zaman, -mǝr`li çǝkim:
Gǝlmǝrǝm, Almaram
Gǝlmǝrǝn-Gǝlmǝrsin, Almaran-Almarsın*
Gǝlmǝr, Almar
Gǝlmǝrik, Almarıq
Gǝlmǝrsiniz, Almarsınız
Gǝlmǝrlǝr, Almarlar
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
*Yuxarıda sırasıyla Gǝlmǝzsǝn vǝ Gǝlmǝrsǝn yerinǝ, İran vǝ Azǝrbaycanda hǝtta Türkiyǝdǝ bir sıra lǝhcǝlǝrimizdǝ işlǝdilǝn Gǝlmǝzǝn vǝ Gǝlmǝzsin ilǝ Türkiyǝnin ölçün dilindǝ işlǝdilǝn Gǝlmǝzsin vǝ Gǝlmǝrsin biçimlǝri yeylǝnmişdir. Çünkü –sǝ sonǝki, şǝrt sonǝkidir. Bu üzdǝn dǝ geniş zaman olan Gǝlmǝzsǝn biçimi, şǝrt kipi olan Gǝlmǝzsǝn`lǝ qarışır (Bu qonu başqa bir yazqamızda ayrıntılı biçimdǝi ncǝlǝnmişdir)
Sozumuz, a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment