Méhran Baharlı
2012
Sözümüz 2012`den başlayaraq fethe sesini E-e ve kesre sesini É-é ile göstermeye başlamışdır.
2012
Sözümüz 2012`den başlayaraq fethe sesini E-e ve kesre sesini É-é ile göstermeye başlamışdır.
Azerbaycan Réspubliķasının Türk Latın
Elifbasında fethe sesi Ə-ǝ ile
gösterilir. Bizce bu séçim genelde Türk elifbası ve özelde Günéy
Azerbaycan-İranda yaşayan Türk xalqı üçün, çoxlu açılardan sorun yaradan bir
séçimdir. Fethenin E-e ve kesrenin É-é ile gösterilmesi ise bütün bu sorunları
ortadan qaldırar:
-ǝ işâreti bir tıransķıripsiyon
işâretidir. Bu işâretin böyük biçimi olan Ə isǝ tıransķıripsiyon işârǝti olaraq bile qullanılmaz. Oysa E-e ve
É-é işâretleri, tıransķıripsiyon deyil elifbalarda olan herflerdir.
-Ə-ǝ işâreti Azerbaycanın üyesi olmaq
istediyi Batı ve Avropa ölkeleri Latın kökenli elifbalarının héç birinde
bulunmaz. Oysa E-e ve É-é işâretleri Latın elifbalarda var olan herflerdir.
-Ə-ǝ işâreti Türk xalqının üyesi olduğu
Türkül dünyasının Latın elifbalarında bulunmaz.
-Latın simgeleri arasında E-e ve É-é
kimi Türkcenin seslerini qarşılayabilecek yéterince simge bulunmaqdadır.
Bunlara Sovyét dönemi elifbasından Ə-ǝ simgesini ödünc alıp eklemeye gerek
yoxdur.
-Latın elifbalarda olmayan Ə-ǝ işâretini Türk elifbasına artırmaq,
onu yamalı ve qarma, yarı Latın- yarı Sovyét bir elifba halına dönüşdürmüşdür.
Gereksiz yére Türk elifbasında béle iki başlılığı yaratmaq, mentiqsiz bir
davranışdır. Oysa É-é işâreti elifbanın Latın özelliyi ile uyumludur.
-Türkcede en çox işledilen ünlü ses,
fethe sesidir. Fethenin işledilme sıxlığı kesre sesinin ortalama dörd- altı
qatı veya yüzde dördyüz ile yüzde altıyüzü arasındadır. Bu denli sıxca
işledilen fethe sesinin Ə-ǝ ile
gösterilmesi, Türkce yazılan metinlerin görünüşünü Latın elifbalı yazılardan
uzaqlaşdırdığı kimi, onları görüntü baxımından çirkinleşdirir.
-Ə-ǝ işâreti Azerbaycan ve Türkiye elifba
ile lehceleri arasında ayrılıq ve ayrışmaya yol açır; bu ikisinin tek bir dilin
iki lehce qurupu déyil, iki ayrı dil olduqları görünümünü yaradır. Fethe
sesinin E-e ile gösterilmesi ise, Azerbaycan-İran ve Türkiye lehcelerinin
sürekliliyini ortaya çıxardıp, yazılan metinleri her iki terefin de daha qolay
oxuyup anlamasına neden olar.
-Türkiye ile Azerbaycan-İran Türkleri
arasında ayrılıqların azaldılması ve benzerliklerin artırılması, Türkce qaynaq
eksikliyi çeken ve milli bilinc ve gerçek milli târix anlayışına susamış ikinci
qurup üçün- olağanüstü deyerli bir qazanc ve yaşamsal bir gereksinimdir. Bu
bağlamda dörd-altı qat daha çox işledilen fethe sesinin ortaq E-e ve dörd-altı
qat daha az işledilen kesre sesinin azcıq ferqli É-é herfi ile gösterilmesi,
ayrılıqları azaldıp benzerlikleri artırdığından dolayı, daha mentiqlidir.
-Azerbaycan Réspublikasında
Sovyétleşmenin aydınlar ve séçginler arasında derin ve qalıcı étgileri
olmuşdur. Bu étgilerin başında, Türkiye ve Türkiye Türkçesine qarşı ortaya
çıxan olumsuz duyqu ve çekinme düşüncesi gelmekdedir. Azerbaycan
Réspubliķasında Ə-ǝ
herfinin menimsenme nedenlerinden biri de, Türkçeden ayrılığı vurqulamaq ve
uzaqlığı genişletmek olmuşdur. Oysa Günéy Azerbaycan-İranda Türkiye ve Türkiye
Türkçesine qarşı héç vaxt béle olumsuz duyqular ve çekinme düşüncesi var
olmamışdır. Tersine burada var olan eyilim, Türkçeye olabildikce yaxınlaşma ve
yanaşma gereyidir. Dolayısı ile Günéy Azerbaycan-İranda yaşayan Türk xalqının
Türkçeden ayrılığı vurqulamaq ve artırmaq üçün öz Latın elifbasına Ə-ǝ işâretine yér vérmesi söz qonusu
olabilmez.
- Azerbaycan Réspubliķasının Latın
elifbasında var olan Ə-ǝ
simgesi, yalnız bir simge ya da sıradan bir herf deyildir, Rusiya-Sovyét
sömürgeçiliyin anı ve qalıntısı, hetta aracıdır. Bu işâreti elifbada qoruma milli
açıdan sorunlu bir davranışdır. Çünkü Ə-ǝ herfini elifbada qoruma, Azerbaycan
Réspubliķasının hele de Rusiyanın sömürgesi olma anlayışından qurtulmadığını,
bu sömürge géçmiş ve târixin hele de kültürel ve pisikolojik olaraq sürdüyünü
gösterir. Ə-ǝ herfinin géçdiyi her metin, cümle ve
kelmenin yazılmasıyla da bu sömürge géçmişin toplumun altbilincindeki kültürel,
târixsel, ve psikolojik çağrışımları dirçelir. Bu bağlamda Azerbaycan
Réspubliķasının özünü dil, kimlik ve kültür alanlarında Ə-ǝ herfi ve benzer varlıqlardan
arındırması gerekmekdedir, yoxsa Rus sömürüsünden qurtulması olanaqsızlaşar.
-Günéy Azerbaycan-İranda yaşayan Türk
xalqı Azerbaycan Réspublikasına benzer bir târix başından géçmemiş ve
Rusiya-Sovyét sömürüsü altında yaşamamışdır. Bu durumda yaşamadığı bir târixin
ve Rus sömürgeciliyin anı ve qalıntısı olan Ə-ǝ işâretini öz Latın elifbasına alması
son derece anlamsız ve absurddur.
-Ə-ǝ işâreti intérnét ve özellikle
mobile-tékst ortamlarının bir çoxunda bulunmaz. Bundan dolayı béle ortamlarda
yazılan Türkce metinlerde Ə-ǝ işâreti
yérine başqa işâretler qoyulur. Bu da fethenin sıxca işlenen bir ses olmasından
dolayı, bir terefden Türkce yazılan metinlerin éybecerleşmesine neden olur, öte
yandan Ə-ǝ işâretinin olmadığı intérnét ortamlarında
yazılan Türkcenin istandard imlası ciddi biçimde pozulur.
-Bütün intérnét ve mobile-tékst
ortamlarında E-e işâreti vardır. Bunların bir çoxunda É-é işâreti de bulunur.
Ancaq É-é işâreti bulunmasa bile, onun yérine E-e herfinin işledilmesi, yazılan
Türkce metnin görünüm ve imlasını ciddi biçimde pozmaz. Çünkü É-é işâreti hem
E-e işâretine benzeyir, hem de onun qullanma sıxlığı fetheye göre dörd-altı qat
daha azdır. Béle az işledilen É-é işâreti yérine –mecbur qalındığı durumlarda-
E-e işâretini işletmek, böyük bir sorun yaratmaz.
-Günéy Azerbaycan-İranda bir çox Türk
araşdırmacı ve yazar Ə-ǝ
işâretinin uyqun olmadığını düşünür ve onun yérine başqa işâretleri (Ǝ, Ä, ...) işledir. Xalqımızın İranın
Günéyinde Qaşqay ve Iraqda Türkman ucqarobaları da Ə-ǝ işâretine olumlu baxmayırlar.
Aralarında Günéylilerin de bulunduğu Türkoloji bölümlerinde yüksek lisans ve
doķtora öyrencileri de Ə-ǝ
işâretini işletmemekden yanadırlar.
- Azerbaycan Réspubliķasında Latın
elifbasının menimsenmesi böyük bir sorunu çözmüşdür. Ancaq bu elifba bir sıra
düzelişler yapıldıqdan sonra Günéy Azerbaycan ve İranda yaşayan Türk xalqı üçün
uyqun hala gelebiler. Bu düzelişlerin başında aşağıdakılar gelmekdedir:
a-Fethe sesinin Ə-ǝ yérine E-e ve kesre sesinin E-e yérine
É-é ile gösterilmesi.
b- Sağır N (Ñ-ñ) herfinin elifbaya
artırılması.
c-Apastırof ve ya kesme işâretinin ( `
) elifbaya artırılması.
d-Elifbada herflerin Latın dillerine
göre sıralanması. İndiki Azerbaycan Réspubliķası elifbasında herflerin
sıralaması Latın-Kiril-Fars elifbalarındakı herfler sıralamasının qarışımından
oluşmuşdur. Örneyin X herfi H`den ve Q herfi K`den sonra gelir. Oysa X herfi
Ü`den ve Q herfi P`den sonra gelmelidir.
e-Uzatma işâretinin ( ^ ) yazıda
işledilmesi (elifbaya artırılması gerekli deyildir): Ââ, Êê, Îî, Ôô, Ûû
- Bir sıra şexs ve quruplarda béle
yanlış bir inanc oluşmuşdur: İran ve Günéy Azerbaycanda yaşayan Türk xalqı,
Azerbaycan Réspubliķasında menimsenen her şéyi éynen menimsemelidir. Bélelerine
göre Azerbaycan Réspubliķasında Türk xalqının milli-étnik adının Türk`den
Azerbaycanlı`ya, dili adının Türkce`den Azerbaycan Dili veya Azerbaycanca`ya
deyişdirilmesi éynen Günéy Azerbaycan ve İranda da menimsenmelidir. Habéle
bunlara göre Azerbaycan Réspubliķasının Türkce, Farsca, Erebce ve Rusca sözdağarcıqlarından
oluşmuş resmi dili ve ya Azerbaycanca da, bütün dilbilgisel yanlışlıq ve
pozuntuları ile birlikde Günéy ve İranda yaşayan Türk xalqının resmi dili diye
éynen qebul édilmelidir. Bunlar siyâsi alanda da Azerbaycan Réspubliķasının
bayrağının Günéy Azerbaycanın da bayrağı olduğunu savunurlar. Bu görüşler ve
arxasında olan anlayış, gerçeklikleri görmezden geldiyi üçün yanlışdır.
Azerbaycan Réspubliķası ona özel olan târixi qoşullar ve belli süreclerin
sonucudur. Orada ortaya çıxan bir sıra simge ve düşünceler de – menimsenen
Latın elifba, yéni kimlikler –Türk yérine Azerbaycanlı, Türkce yérine
Azerbaycan Dili-, edebi dil, milli bayraq, târix anlayışı .....- o özel qoşul
ve süreclerin sonucudur. Bütün bunların ortaya çıxmasında ise Günéy Azerbaycan,
İranın başqa bölgeleri ve Türkiye ile Iraqda yaşayan Türk xalqımızın en kiçik
bir rol ve qatqısı olmamışdır. Dolayısı ile sözü édilen oluntular, simge ve
düşünceler tekce Azerbaycan Réspubliķasına âitdir. Bu bağlamda Azerbaycan
Réspubliķasında menimsenen Latın elifbasını Günéy Azerbaycan ve İranda yaşayan
Türk xalqına mensub kimseler, biréyler olaraq, qebul édip işledebiler. Ancaq bu
elifba Türk topluğunu bir milli bütün olaraq bağlamaz.
-Günéy Azerbaycan ve İranda yaşayan
Türk xalqı ise milli savaşımı sürecinde ve içinde bulunduğu özel qoşullara
uyqun olaraq, zaman axışında özüne gereken simge ve düşünceleri yaradacaqdır.
Doğal olaraq bu sırada bir çox alanda Azerbaycan Réspubliķası ve özellikle
Türkiye Cumhuriyetinin deyerli deneyimlerinden yararlanacaq ve yararlanır da.
Yararlanarken de aldığı simge ve düşüncelere eleşdirel gözle baxıp, onlarda var
olan yanlışları arıtlayıp eksiklikleri bütünleyecekdir. Örneyin Günéyin
savaşımı, milli kimlik savaşımıdır ve onda milli-étnik ad ve kimlik olan Türk ile
Türkce qutsal sayılır. Aydındır ki bu qonularda asimilasiyon ve sömürgeleşme
süreclerine uğramış ve milli adı Türk ve Türkcenin adının deyişdirilmesine
boyun eyerek yénilmiş olan Azerbaycan Réspubliķası, özüne Güney Azerbaycan`ı
örnek almalıdır; tersi déyildir.
-Görkül ve edebi dilini oluşdurmaqda
olan Günéy Azerbaycan-İranda yaşayan Türk xalqı, öz Latın elifbasını
oluşdurmaqda da Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinin yol gösterici
déneyimlerinden yararlanmaqla birlikde, onlarda var olan eksiklik ve yanlışlıqları
düzeltmelidir. Fethe sesini Ə-ǝ deyil,
E-e ile göstermek bu düzeltmelerin başlıcasıdır.
-Yuxarıda sıralanan ve açıqlanan
nedenlerden dolayı, Sözümüz 2012`den başlayaraq fethe sesini E-e ve kesre
sesini É-é ile göstermeye başlamışdır.
Son söz: Azerbaycan Réspubliķasının üç
Günéy ve Quzéy Azerbaycan ile Türkiyenin bir birine yaxınlaşması adına, ilk
fürsetde öz Latın elifbasını gözden géçirip, fetheni E-e ve kesreni É-é ile
gösterme yöntemini menimsemesini; habéle bundan sonra elifba, edebi dil, milli
ad, dilin adı, târix anlayışı, milli bayraq kimi bütün Türk xalqı ve Bütöv
Azerbaycanı ilgilendiren qonularda qerar vérerken, Türk xalqı ve Azerbaycanın
İran ve Türkiye sınırları içinde qalan bölümlerinin qatqısını da istemesini
umuruq.
Aşağıda qarşılaşdırma amacıyla éyni
metin üç kez –fethe (ǝ), (e)
ve (ä) gösterilerek- vérilmişdir:
E-e mi, yoxsa Ə-ǝ, ya da Ä-ä?
E-e`li: Bizde en çox işledilen sesli,
fethe sesidir. Fetheni Ä-ä ile göstermek yazını pırtlaşıq duruma getirer,
TürkCE`ni iyice TürkÇE`den uzaqlaşdırar ve intérnét-mobile ortamlarında yazmanı
çetinleşdirer. Ancaq Fethenin E-e ve kesrenin É-é ile gösterilmesi yazını
sâdeleşdirer, Türkiye TürkÇEsiyle yazım birliyi sağlar. Örneyin Geldim
kelmesini ikimiz de éyni yazarıq, ancaq onlar kesre, biz fethe ile oxuyarıq.
Bu, ayrıca intérnét ve mobile ortamında da qolaylıq sağlar. Zâten bugün Güney
Azerbaycan ve İranda bir çoxu fetheni E-e ve kesreni É-é ile gösterirler. Mence
biz eninde sonunda bu yöntemi menimsemeliyik.
Ə-ǝ`li: Bizdǝ ǝn çox işlǝdilǝn sǝsli, fǝthǝ sǝsidir. Fǝtǝni Ä-ä ilǝ göstǝrmǝk yazını pırtlaşıq duruma gǝtirǝr, TürkCƏ`ni iyicǝ TürkÇE`dǝn uzaqlaşdırar vǝ internet-mobile ortamlarında yazmanı çǝtinlǝşdirǝr. Ancaq Fǝthǝnin E-e vǝ kǝsrǝnin É-é ilǝ göstǝrilmǝsi yazını sâdǝlǝşdirǝr, Türkiyǝ TürkÇEsiylǝ yazım birliyi sağlar. Örnǝyin Geldim kǝlmǝsini ikimiz dǝ eyni yazarıq, ancaq onlar kǝsrǝ, biz fǝthǝ ilǝ oxuyarıq. Bu, ayrıca internet vǝ mobile ortamında da qolaylıq sağlar.
Zâtǝn bugün Güney Azǝrbaycan vǝ İranda bir çoxu fǝthǝni E-e vǝ kǝsrǝni É-é ilǝ göstǝrirlǝr. Mǝncǝ biz ǝnindǝ sonunda bu yöntǝmi mǝnimsǝmǝliyik.
Ä-ä`li: Bizdä än çox işlädilän säsli,
fäthä säsidir. Fäthäni Ä-ä ilä göstärmäk yazını pırtlaşıq duruma gätirär,
TürkCÄ`ni iyicä TürkÇE`dän uzaqlaşdırar vä internet-mobile ortamlarında yazmanı
çätinläşdirär. Ancaq Fäthänin E-e vä käsränin É-é ilä göstärilmäsi yazını
sâdäläşdirär, Türkiyä TürkÇEsiylä yazım birliyi sağlar. Örnäyin Geldim
kälmäsini ikimiz dä eyni yazarıq, ancaq onlar käsrä, biz fäthä ilä oxuyarıq.
Bu, ayrıca internet vä mobile ortamında da qolaylıq sağlar.Zâtän bugün Güney
Azärbaycan vǝ İranda bir çoxu fäthäni E-e vä käsräni
É-é ilä göstärirlär. Mäncä biz änindä sonunda bu yöntämi mänimsämäliyik.
Sozumuz, a window opening to the
life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment