Méhran Baharlı
Türkcede yéterlilik (iqtidârî)
fé`linin- üçüncü şexs tekil olumsuz- néçe biçimi vardır: Alamaz (Türkiye);
Alammaz, Alanmaz, Ala bilmez, Alabilmez (Azerbaycan-İran)
Bunların kökeni nedir ve hankısı
doğrudur? Bu sorunu néçe aşamada yanıtlamaq gerekir:
1-UMAQ fé`li:
Eski Türkcede Umaq biçiminde ve anlamı
yapabilmek, édebilmek, müqtedir olmak (Farscası Tevânésten) olan bir fé`l var
idi. Umaq fé`li eski Türkce metinlerinde çox sayıda bileşiklerde işledilmişdir,
örneyin: U.dılar, U.yurlar, U.qay, U.qaylar, U.daçı, U.maz, U.mazlar, U.sarlar,
U.quça erser, ..... Altayistik Doerfer`e göre Türkce Uz (mâhir anlamında)
kelmesi, eski U.maq fe`linden töremiş (Yaşa.maq törevi olan Yaşa.r kimi), daha
sonra R herfi Z`ye dönüşmüşdür. U.r - U.z
-Umaq fe`linin olumsuz kipi Umamaq, ve
anlamı yapabilmemek, édebilmemek, müqtedir olmamaq`dır.
-Umaq fé`li günümüzde, bir sıra Anadolu
ağızları dışında, unudulmuşdur.
-Umaq fé`linin géniş zaman çekimi:
U.r.am, U.r.sun, U.r, U.r.uq, U.r.sunuz, U.r. lar.
-Umamaq fé`linin z`li géniş zaman
çekimi: U.ma.z.am, U.ma.z.sın, U.ma.z, U.ma.z.ıq, U.ma.z.sınız, U.ma.z.lar
2-İki fe`lin birleşmesinden oluşan
birleşik fé`ller:
Türkcede iki fé`lin birleşmesinden
oluşan birleşik fé`ller vardır. Örneyin: Alı qoymaq, Salı vérmek, Olu vérmek
kimi. Burada ikinci gelen fé`l temel (vérmek, qoymaq, durmaq, yazmaq, gelmek,
görmek, qalmaq, ... ) ve ilk gelen fé`l kömekçi durumundadır. Bu quruluşdakı
birleşik fe`llerde ikinci gelen temel fé`l öz anlamını qorurken, ilk gelen
kömekçi fé`l temel fé`lin anlamına yéterlik, tézlik, süreklilik, yaxlaşma kimi
tesvir édici yéni bir anlam özelliyi qatar.
-Bu qalıbın ilkin biçimi fé`l+i fé`l
idi: Al.ı vérmek. İlk fé`lin sonuna –i soneki gelir ve iki fé`l aralı idi.
-Zamanla iki fé`l birbirine bitişik
olmuşdur: Alıvérmek.
-Zaman axışında ortaya çıxan ikinci
deyişiklik, kömekçi fé`lin sonundakı –ı (-i, -u, -ü) sonekinin bir çox
durumda–e (-a) sonekine dönüşmesi olmuşdur:
Gédi durmaq-Gédidurmaq-Gédedurmaq,
Düşü yazmaq-Düşüyazmaq-Düşeyazmaq,
Baxı qalmaq-Baxıqalmaq-Baxaqalmaq,
Yalvarı
görmek-Yalvaraıgörmek-Yalvaragörmek,
Söyleni
gelmek-Söylenigelmek-Söylenegelmek, .....
3-Bilmek fé`li ile oluşan birleşik
fé`l-yéterlik qalıbı:
İki fé`lli birleşik fél qalıbını
oluşduran fé`llerin biri de Bilmek`dir. Burada Bilmek fé`li yéterlik anlamı
qazanmışdır. Bilmekle yapılan birleşik fé`li aşağıdakı süreci yaşamışdır:
Alı bilmek-Alıbilmek-Alabilmek.
Görü bilmek-Görübilmek-Görebilmek.
Bu qalıbda bilmek`den önce gelen –e
herfi esline eski ve ilkin –i sonekidir. –i sonekinin –e sonekine dönüşmüsine
kömekçi fé`l sonekinin (–i), esil anlamı daşıyan ikinci temel fé`lin –mek
sonekine uyması neden olmuşdur (gériye erime – regressive assimilation).
-Ortaya çıxan Alabilmek birleşik
fé`linin olumsuz biçimi–ma soneki ile yapılır: Alabil.me.mek, Görebil.me.mek
-Günümüzde bilmekl`li birleşik fé`li
Türkcenin Iraq, Azerbaycan ve İranda olan lehcelerinde olduqca yayqındır.
-Târix sürecinde gelişen bilmek`li
birleşik fé`li, tek bir kelme olaraq évrilmişdir. Dolayısı ile bu qalıbı
Azerbaycan Réspublikasında olduğu kimi ikiye bölüp iki ayrı tike ve “Gele
bilmek” olaraq yazmaq yanlışdır. Doğru olan bitişik “Gelebilmek” biçimidir.
-Burada iki fé`l ve aralarındakı ekin
birleşmesi sözqonusudur ve bir sıra şexslerin iddia étdiyi kimi –ebilmek diye
bir fé`l olayı yoxdur.
4-Umaq fé`li ile oluşan birleşik fé`l-
yéterlik qalıbı:
Eski Türkcede Umaq fé`li de iki fé`lden
oluşan birleşik fé`l yapımında işledilmişdir.
Eski Türkcede Umaq`lı qalıbı da
Bilmek`li qalıbı kimi her zaman –ı soneki ile işledilmişdir: Arıtqalı u.yurlar,
Körgeli u.dılar, Sanaqalı u.qay, Tirgeli u.qaylar, Üntürgeli u.daçı, Bütürgeli
u.daçı, Turu u.maz, Tuqurqalı u.maz, Tuqqalı u.maz, ....
Burada da gine éyni sürec yaşanmışdır:
Alı umaq-Alıumaq-Alaumaq-Alamaq. Alaumaq biçiminin Alamaq biçime dönüşmesi,
U.maq fé`linde u- sesinin ondan önce gelen –a ünlüsünün basqın çıxması ve ünlü
uyumu dolayısıyladır.
Ortaya çıxan Alamamaq birleşik fé`linin
olumsuz biçimi–ma soneki ile yapılır: Al.a.ma.maq, Gör.e.me.mek
Eski Türkcede bu birleşik fé`lin hem
olumlu ve hem olumsuz biçimleri (Alaumaq, Alaumamaq) qullanılırdı.
Bu bileşik fé`lin olumlu halı (Alamaq)
günümüzde qullanmaz ve onun yérine Türkiyede Yapabilmek birleşik fé`li
işledilir. Ancaq bu qalıbın olumsuz biçiminin çekimi (Alamam, Alamadı, ....)
günümüzde-belke de söyleniş qolaylığından dolayı- éynen Istanbul Türkcesinde
qorunmuşdur.
Bu qalıbın olumsuz çekimi ise
(Alamamaq, Görememek, ....) Doğu-Günéy Anadolu ile Azerbaycan ve İran
Türkcesinde aşağıdakı ek deyişimlere uğramışdır:
Alamamaq-Alammamaq-Alanmamaq
Görememek-Göremmemek-Görenmemek
Sonuc ve Öneri:
Eski Türkcede yéterlik üç fé`lle
gösterilirdi: 1-Umaq fé`li, 2-Umaq`lı iki fé`lden olan birleşik fél,
3-Bilmek`li iki fé`lden oluşan birleşik fé`l
1-Günümüzde Umaq fé`linin, hem olumsuz
hem olumlu biçimleri unudulmuşdur.
2-Bilmek`li birleşik fé`li, ufaq
deyişikliye uğrayaraq (Alı bilmek-Alabilmek) özellikle İran ve Azerbaycan
lehcelerinde, olumlu ve olumsuz biçimlerinin her ikisi de işlekdir: Alabilerem,
Gelebilmedim, ...
3-Umaq`lı birleşik fé`linin olumlu
biçimi unudulmuş, olumsuz biçimi ise (yétersizlik) önemli deyişiklere uğrayaraq
Istanbul Türkçesinde qorunmuşdur: Alı umadı→Alamadı. Bu biçim İran ve
Azerbaycan Türkcesinde ses ikilemesi ve üremesine uğramışdır: Alammadı, Alanmadı,
..
Bu bağlamda:
1-Umaq fé`li dirçeltmekde yarar vardır.
Bu fé`lin yéri günümüz Türkcesinde boş görünür.
2-Bilmek`li yéterlik qalıbı bitişik
yazılmalıdır: Alabilmek doğrudur, Ala bilmek yanlışdır.
3-Yazılı dilde Alammaz ve Alanmaz kimi
biçimler qullanılmamalıdır. Çünkü –mmaz ve –nmaz kimi soneklerin varlığı
imajını yaradır. Oysa Türkcede béle sonekler yoxdur. Bizce yazılı dilimizde
Alamamaq, Alamadı, Alamaz, ... biçimi, Türkiyede olduğu kimi menimsenmelidir.
Sozumuz,
a window opening to the life/culture of the turkish nation of iran/south
azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment