Méhran Baharlı
Türkce “Keleme”,
Erebce “Kelime”: Dede Qorqut kitabında béle bir cümle vardır: “Ağ alnında béş
Keleme dua qıldıq”. Bizce bu cümlede géçen “Keleme” sözü, Erebce “Kelime” sözü
olmayıp, Türkce “Keleme” dégisi olabiler. (Kele. fé´li kökü + –me soneki).
Türkce “Keleme” sözünün kökeni qonuşmaq, söylemek, démek, danışmaq, söhbet
étmek, söyleşi anlamları bulunan “Kelemek” fé´lidir. Türkoloq-Altayistik Sergei
Starosin de öz qocaman “Türkül kökenleme véri tabanı” yapıtında bu görüşü
menimsemişdir. Ona göre bugün Türkce (Türkiye, İran, Azerbaycan, İraq) ve
Türkmence dillerinde qorunmaq üçün oxunan Quran´ın qutsal sözleri anlamında
işledilen “Kelime”, “Kelme”, “Keleme” eslinde Erebce kökenli “Kelime” déyil, bu
Türkce kökenli “Keleme” dégisidir ve zamanla anlam ve biçim olaraq benzer
Erebce “Kelime” ile qaynaşmış ve ya yér deyişdirmişdir (1).
Éyni sürce-olay
Türk kökenli “Qađır”, “Urağut”, “Avul”, “Xoca”, ..... kelimelerinin benzer
anlam ve biçimleri olan sırasıyla Erebce-Farsca “Qâdér”, “Ôwret”, “Âélé” ve
“Xâcé” kelimeleri ile yér deyişmesinde de gözlemlenebiler. Bizce Türk Elevi
Qızılbaşların (Ehl-i Haq) qutsal kitabları sayılan “Kelâmlar” (Erebcesi
“Kelâmât”) da éyni Türkce “Kelemeler” dégisinden alınmadır. Sözümüz´de bu iki
benzer Türkce ve Erebce dégi arasında ayırım gözetilir ve bir birine qarışmasın
diye Türkce olan “Keleme” (dua anlamında) ve Erebce olan “Kelime” olaraq (söz
ve dégi anlamında) yazılır.
Keleci: Keleci
dégisi de “Keleme” kimi Türkce “Kelemek” fé´linden töremişdir. Keleci eski
Türkcede söz, Xârezm Türkcesinde ise bilgi (informasiyon) ve salıq (raport)
anlamlarında idi. Dış ölkelere gönderilen élçi ve kömekçilerine de
“Élçi-Keleci” diyilirdi. Keleci Divan-i Luğat-i Türk`de sözlerle anlatma,
qonuşma anlamında ve Oğuzca bir dégi diye géçer. Keleci dégisinin géçmiş ve
günümüzde çéşitli biçimleri olmuşdur: Keleçü (Eski Türkce), Keleçi (Orta
Türkce, Balqarca), Keleçe (Orta Türkce), Keleci (Türkce-Türkiye), Keleç söz
(Qırqızca), Geleçi (Qumıqca), Kala (Çuvaşca). Orta Türkcede Keleci (hikâye,
hedis, söz, efsâne, qisse, ağızdan ağıza dolaşan söz, laf, kelam, düzgün ve
bütöv söz); Keleci émek, Keleci éylemek, Keleci qılmaq (qonuşmaq, danışmaq,
musâhibet ve söhbet étmek); ve Kelecili (bol ve gözel qonuşan, belîğ, xoş
söhbet şexs) anlamlarını daşımışdır:
Gerçi sözü te´vil
éder; qâmetinin qiyâmeti; léyk qılır dodaqların gelecimizi müxteser. Sıvaslı
Qâzi Burhaneddin
Keleci bilen
kişinin üzünü ağ éde bir söz, sözü pişirip diyenin işini sağ éde bir söz. Yunus
İmre
Dede Qorqut
kitabında Keleci-Geleçi dégisi, söz ve déyiş anlamında işledilmişdir: Beyil
gördü xatın kişinin ağlı, kelecisi iyidir.
Bugün Anadolu`nun
bir sıra lehcelerinde Keleci kelimesi sözleşme, anlaşma anlamında işlekdir.
Keleci, Qaraçay lehcesinde çop çatan ve arabulucu (vâsite, muyancı)
anlamlarındadır. Bizim Türkce lehcelerinde ise éyni kökenden olan “Keleşmiş”
dégisi sözlenmiş, adaqlı ve yavıqlı démekdir. Çağdaş Türkce onum (tibb) dilinde
bu kökenden “Keleci güçlüyü” (Dyslexie) derimi (términi) töredilmişdir.
Türkoloq Toğrul
Atabay´a göre Farsca “Kelencâr” kelimesi de Türkce Keleci ili ilgili olmalıdır.
Ona göre: “Farsca Kelencâr sözü de buradan alınmış olsa gerek. Kelencâr Reften sözlü
duélloya girişmek, déyişmek anlamındadır. Böyük olasılıqla özgün biçimi
Kelencer olsa gerek. Daha sonra Farscada bir biriyle uğraşmaq, bir birine
girmek, baş qoşmaq anlamını da qazanmışdır. Déhxuda yanlış olaraq Yéngec
anlamındakı Kelencâr sözünü bağlamışdır. Burhan-i Qâti´de géçen “Kelenc” (öyme,
özünü öyme) sözcüyü de Kelemek éyleminden alınmış olabiler. (Sev.in.c,
Qıva.n.c, Öy.ün.c, kimi Kele.n.c)
Moğolcada: Kelemek
fé´li Moğolcada da vardır ve qonuşmaq, söylemek, anlatmaq anlamlarındadır.
Moğolcadakı Keleçi yorumcu ve müfessir démekdir. Böyük olasılıqla bu kelime
Türkceden Moğolcaya géçmişdir. Bu kökün Moğolcada törevlerinden:
Kelle-Kellen-Xel-Xelen (Dil), Kele-Xele (söylemek, kelimelerle ifâde étmek,
qonuşmaq, démek, anlatmaq, hikâye étmek), Keleçi-Xelç (Yorumçu, tefsirçi),
Kelegçi-Xeleqçi (Qonuşmacı), Kelegde-Xelegde (Qonuşmaq, söz qonusu édilmek,
söhbetin qonusu olmaq), Kelegdeçi-Xelegdegçi (qonuşulan şéy), Gelegey-Xelgiy
(Dilsiz, kekeleyen, dili tutuq, kekeme), Kelemurçi-Xelmerç (Yorumçu, tercuman),
Kelemurçilemek-Xelmerçle (yorumlamaq, yorumçu kimi davranmaq),
Keletey-Xeltey-Keletu (dilli, dili olan, qonuşabilen, bir veya bir néçe dilde
uzman olan, belâğetli qonuşan, gözel qonuşan, axıcı qonuşan), Kelu (dıllaq,
kilitoris), ....
Tilcik: Türkiyede
Arı Türkçeçilik axımına bağlı olan Nurullah Ataç, bir dönem Erebce “Kelime”
dégisinin qarşılığı olaraq Türkce “Keleci” dégisini qullanmışdır (Neden Böyle
Yazıyorum, Ülkü, Aralıq 1947). Ancaq Ataç’ın özünün de beyenmediyi bu kelime
tutunmamışdır. Keleci kelimesinin tutunmamasında sonunda bulunan –ci ekinin
Türkcede fâil adı üretmesi, ayrıca bu kelimenin Kelleci´ye benzemesinin oynamı
olmuşdur. Bunu üzerine Ataç daha sonralar Keleci yérine “Tilcik” ve “Tilce”
kelimelerini üretmişdir. Çağdaş Türkcede Dilcik kelimesi kiçik dil, bızır,
terezi ibresi ve badamcıq anlamları daşımaqdadır. Bundan dolayı da Türkcede
eski “Til” biçimi çoxdan “Dil” olmasına qarşın, Ataç çağdaş biçim olan “Dilcik”
yérine eski “Tilcik” biçimini işletmişdir. Ataç’ın önerdiyi Tilcik kelimesi
Türk dil Kurumunun Türkçe Sözlüyüne alınmış, ancaq Ataç’ın özü dışında çox az
kişi terefinden beyenilip qullanılmış, ölümünden sonra ise Türkçe Sözlükden
çıxarılmışdır.
Sözcük: “Keleme”
ve “Tilcik” dégilerinin tutunmaması ile Erebce “Kelime”ye uyqun bir Türkce
qarşılıq aramaya davam édilmişdir. 1958de Melih Cevdet Anday “Tilcik” kelimesi
yapısını yansılayaraq “Sözcük” kelimesini üretmişdir. (O 1960da bunu öz
yazılarında da belirtmişdir. Ancaq bir sıra şexsler Sözcük kelimesini Tilcik
kelimesinin Sözlükden çıxarılmasından sonra, Sözlük Qolu başxanı olan Mehmet
Ali Ağakayın üretdiyini ileri sürmüşdürler). Sözcük kelimesi zamanla Türkiyede
tutunmuş ve özümsenmişdir. Hetta son illerde Azerbaycan ve İranda Türkce yazı
diline de girmişdir. Buna qarşın yarandığı günden beri, bu kelimeni sorunlu
bulup ona qarşı çıxanlar da var olmuşdur. Sözcük´e qarşı çıxanlar Türkcede béle
bir kelimenin géçmişi olmadığını ve anlamsal olaraq yanlış olduğunu ileri
sürürler. Onlara göre héç bir şekilde Sözcükden Kelime anlamını çıxartmaq
mümkün déyildir. Sözcük, sözün kiçiyi veya kiçik söz démekdir. Oysa Kelime
sözün kiçiyi veya kiçik söz déyildir. Bizce de Sözcük töretisi anlamsal olaraq
sorunludur. –cik eki kiçiklik, aşağılıq, formal olmama anlamlarını daşıyır.
Sözcük kelimesinin Türkcede tutunma gerçeyini göz önüne alaraq, bizce aşağıdakı
yorum-çözüm ve işletme biçimi bu yéni töretinin anlamsal sorununu ortadan
qaldırabiler. Bu yorum-işletmede kelime anlamı daşıyan Dégi töretisi iki Söz ve
Sözcük´e ayrılır:
Dégi: Dégi Erebce
“Kelime”nin Türkce qarşılığıdır. (Dé.mek fé´linin kökü + –gi soneki.
Vérmek-Vérgi kimi). Dégi’nin genel ve özel olmaq üzere iki anlamı vardır. Genel
anlamı söylenen her hansı bir söz ve sözcükdür. Bu anlamda dégi Farsca Gofté ve
Soxen qarşılığıdır. Dégi’nin özel anlamı ise Erebce Kelime ve Farsca Vâje’dir.
Özel anlamda Dégi iki bölüme, Söz ve Sözcük´e ayrılır:
Söz: Görkül
(edebi) ve yazılı dilde menimsenmiş dégi, Kelime ve Vâje qarşılığıdır.
Sözcük: Görkül
(edebi) ve yazılı dil düzéyinde işledilmeyen, qullanımı ağızlar ve sözel dille
sınırlı olan, ya da dildeki yad kökenli kelimeler anlamındadır. Bir sözcük
yalnız görkül (edebi) dile qazandırıldıqdan sonra Söz düzéyine (seviyyesine)
yükselebiler.
Dégi: كلمه، سخن، گفته
Dilcimen: خوش صحبت
Söz: كلمات وارد شده به
زبان ادبي و نوشتاري، كلمات با منشاء تركي
Sözcük: كلمات زبان خارج از
زبان ادبي و نوشتاري، كلمات با منشاء غيرتركي
Keleci: شخص بليغ
Kelecili: سخن بليغ
Kelemek: سخن بليغ گفتن، دعا كردن
Keleme: دعا
Kele: دعا
(1)-Protoform:
*Kele- : Turkey. Kelime, Azerbaijan. Kälmä
'word', Turkmenistan. Keleme 'sacred words of Qur'an pronounced for
protection'. Usually regarded as Arabisms, but with some peculiarities (front
vocalism, final -e) that could actually indicate Turkic origin, with a
secondary merger with the Arabic loan. (Sergei
Starostin, Turkic Etymological Database)
Sozumuz, a window opening to the
life/culture of the turkish nation of iran/south azerbaijan:
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
http://sozumuz.blogspot.com/
http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment