در روز نهم آبان ۱۳۰۴ با تصویب ماده واحده ای در مجلس شورای ملی، انقراض سلسله قاجار در ایران رسماً اعلام شد. این رویداد تاریخی نتیجه عزم رضاخان پهلوی برای کسب قدرت مطلق در کشور بود. تا پیش از این، رضاخان با مسئولیت هایی چون فرمانده دیویزیون قزاق، سردار سپه و نخست وزیر از بیشترین اختیارات در کشور برخوردار بود ولی قبضه کامل قدرت نیازمند کنار نهادن احمد شاه و سلطنت او بود.
از اهدافی که رضاخان در طرح موضوع «جمهوری» دنبال می کرد نیز دستیابی به همین هدف بود. رضاخان با اعلام این موضوع در حقیقت به دنبال برچیدن بساط سلطنت قاجار و به قدرت رسیدن بود، به ویژه که حکومت لائیک آتاترک نیز که صمیمی ترین دوست وی در خارج از کشور و خط دهنده رضاخان در مبارزه با مبانی اعتقادی مردم بود الگوی حکومتت او شده بود.
براساس محاسبات رضاخان حذف سلطنت احمد شاه قاجار مهمترین عامل در فراهم آوردن زمینه قدرت مطلق مورد نظر بود.
رضاخان پهلوی به محض آن که در سوم آبان ۱۳۰۲ به مقام نخست وزیری رسید، احمد شاه را ناچار کرد مجدداً رهسپار اروپا شود. ۱ برادر احمدشاه به عنوان نایب السلطنه در تهران ماند و رضاخان او را نیز وادار کرد در امور دولت دخالت نکند. در چنین شرایطی قاجارها هیچگونه قدرتی در اختیار نداشتند و تمام قدرت حکومت در دست رضاخان بود .
رضاخان در غیاب احمد شاه روز به روز موقعیت خود را تحکیم می کرد و در عین حال می کوشید تا با تبلیغاتی گسترده علیه احمد شاه او را نسبت به سرنوشت مملکت لاقید و بی اعتنا نشان دهد. عوامل رضاخان در شهرهای مختلف چنین تبلیغ می کردند که شاه علاقه ای به ایران ندارد و به دنبال عیاشی در فرنگ است. احمد شاه پس از تثبیت موقعیت رضاخان در ایران و به خصوص پس از رأی اعتمادی که با نیرنگ، توطئه و فشار در ۲۲ فروردین ۱۳۰۳ از مجلس گرفته شد، برای بازگشت به ایران در حالتی تردید آمیز به سر می برد. اما پس از مدتی مطالعه تصمیم به بازگشت به ایران و حفظ سلطنت گرفت. انگلیسی ها وقتی که از تصمیم شاه برای عزیمت به ایران مطلع شدند، نزد او رفتند و ضمن مبالغه در اوضاع آشفته ایران صلاح او را در این دانستند که تا مدتی از رفتن به ایران چشم بپوشد تا رضاخان بتواند امنیت لازم را در کشور فراهم آورد. انگلیسی ها قیام شیخ خزعل را نمونه ای از عدم امنیت برشمردند و احمد شاه که از واقعیات پشت پرده تا حدود زیادی بی خبر بود، به راستی باور کرد که در گوشه و کنار کشور شورش هایی وجود دارد که حتی در صورت ورود وی به ایران ممکن است جان او به خطر بیفتد. هر چه مدت توقف شاه در اروپا بیشتر می شد، تبلیغات طرفداران رضاخان هم مبنی بر این که شاه علاقه ای به سرنوشت ایران ندارد، بیشتر می شد و مردم نیز جوسازی ها را باور می کردند.
در اواخر ۱۳۰۳ هنگامی که شیخ خزعل علیه رضاخان در خوزستان قیام کرد، احمد شاه نیز به حمایت از او برخاست. رضاخان نیروی بزرگی برای سرکوب خزعل اعزام کرد. مجلس، خزعل و هوادارانش را خائن خواند. سپس با میانجی گری انگلیسی ها که درباره نفت و گسترش فعالیت شرکت نفت انگلیسی ـ ایرانی با رضاخان به توافق رسیده بودند، خزعل به رضاخان تسلیم و به تهران فرستاده شد. خوزستان نیز به وسیله ارتش رضاخان تصرف شد.
پس از سرکوب قیام خزعل و در زمستان ۱۳۰۳ رضاخان با شورش کردها به سرکردگی اسماعیل سمیتقو مواجه شد. این قیام که از غرب دریاچه ارومیه آغاز شده بود نیز توسط رضاخان سرکوب شد. به دنبال این رویداد ایلات ترکمن خراسان نیز که علیه رضاخان بپا خاسته بودند سرکوب و یا تسلیم شدند.
پس از این حوادث، رضاخان در ادامه تبلیغات علیه سلطنت احمد شاه چنین وانمود کرد که در پس همه این شورشها، قاجارها قرار گرفته اند. در بهمن ۱۳۰۳ این جوسازیها به مجلس شورای ملی منتقل شد و رضاخان تأکید کرد که ادامه همکاری بین او و دودمان قاجار غیر ممکن است. مجلس تحت فشار رضاخان در ۲۶ بهمن همان سال فرماندهی کل قوا را به رضاخان سپرد و به قدرت روز افزون وی در کشور صحه گذاشت. از سوی دیگر رضاخان به منظور فریب افکار عمومی و آرامش اوضاع، به موازات این تحولات، ظاهری ترقی خواه به خود گرفت. او از توزیع اراضی دولتی میان کشاورزان، تقلیل ساعات کار کارگران، آزادی بیان و مطبوعات، تشکیل احزاب، حق اعتصاب و انتخابات آزاد صحبت به میان آورد.
در نیمه اول ۱۳۰۴ تبلیغات گسترده ای درباره ترقی خواهی و میهن پرستی رضاخان به راه افتاد. خمیر مایه این تبلیغات ضرورت جلوگیری از بازگشت احمد شاه و لزوم خلع دودمان قاجار بود.
با تبلیغاتی که توسط عوامل رضاخان انجام گرفت بدبینی نسبت به احمد شاه فزونی یافت. هر چه مواضع رضاخان مستحکم تر می شد، تبلیغ علیه احمد شاه نیز گسترده تر می گشت. آرام آرام و با برنامه قبلی تلگرافهایی از سوی فرماندهان نظامی وحکام بعضی ایالات به مرکز مخابره شد که عدم صلاحیت شاه را در ادامه سلطنت تأکید می کردند و خواستار سلطنت رضاخان بودند. در کنار این تلاشهای زیرکانه، در میان مردم چنین شایع کردند که احمد شاه ممکن است بدون توجه به زحمات و کوشش های رضاخان درصدد خلع او از نخست وزیری برآید وبار دیگر اوضاع سامان یافته کشور را آشفته سازد. مردم که به شدت از تشدید هرج و مرج در کشور بیم داشتند به ادامه حکومت رضاخان تمایل نشان می دادند و به این ترتیب زمینه ذهنی بیشتری برای برکناری احمد شاه فراهم می شد.
تبلیغات رضاخان و طرفدارانش علیه احمد شاه تا به آن اندازه بود که شخصیت هایی مانند مدرس نیز نتوانستند کاری در خنثی کردن آن انجام دهند.
پس از آن که عمال انگلیس اذهان مردم را به سود رضاخان آماده کردند، سرانجام در نهم آبان ۱۳۰۴ ماده واحده ای به صورت طرح تقدیم مجلس پنجم شد که در آن خلع قاجار از سطنت و سپردن حکومت موقت به رضاخان خواسته شده بود. این ماده واحده به پیشنهاد «سید محمد تدین» نایب رئیس مجلس مطرح شد. براساس این پیشنهاد مسؤولیت تعیین شکل حکومت آتی بر عهده مجلس مؤسسانی بود که باید بعداً تشکیل می شد. پیشنهاد تدین در همان روز طرح، با ۸۰ رأی مثبت از مجموع ۸۵ نماینده حاضر در مجلس به تصویب رسید و بدین ترتیب به حدود ۱۳۰ سال حاکمیت سلسله قاجار بر ایران خاتمه داد.
متن طرح قانونی انقراض قاجاریه به شرح زیر بود:
«مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت ایران انقراض سلسلة قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعة مملکتی به شخص رضاخان پهلوی واگذار می نماید. تعیین حکومت قطعی موکول به نظر مجلس مؤسسان است که برای تغییر مواد ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می شود.»
بعد از تصویب طرح انقراض قاجاریه در مجلس، رضاخان سردار سپه با عنوان جدید «والاحضرت اقدس» ریاست حکومت موقتی را تا تعیین تکلیف حکومت آیندة ایران به دست گرفت. احمد شاه قاجار با صدور اعلامیه ای در پاریس خلع خود را از سلطنت غیر قانونی اعلام کرد و خود را «پادشاه قانونی مشروطة ایران» خواند، امّا رضاخان بی اعتنا به اعتراض پادشاه مخلوع، برادر و ولیعهد او محمد حسن میرزا را نیز به خفت از کشور اخراج کرد.
۱۰ روز پس از خلع احمد شاه از سلطنت سفیر انگلستان نزد رضاخان رفت و طی یادداشتی از سوی دولت انگلستان حکومت وی را به رسمیت شناخت. فردای همان روز نیز سفیر شوروی به دیدار رضاخان شتافت و به رسمیت شناختن حکومت او را توسط دولت متبوعش اعلام کرد. با حمایت همه جانبه ای که از سوی دولتهای بزرگ خارجی صورت گرفت، رضاخان روز ۱۵ آذر ۱۳۰۴ مجلس مؤسسان را با نطق خود افتتاح کرد. این مجلس پس از ۶ روز بحث رضاخان را به پادشاهی ایران انتخاب و سلطنت را در خانواده او موروثی اعلام کرد.
پی نویس:۱ـ احمد شاه پیش از این، یک بار در هفتم آبان ۱۲۹۸ راهی انگلیس شد که تا خرداد سال بعد ادامه یافت. یک بار نیز در ۶ بهمن ۱۳۰۰ سفری به اروپا داشت که تا آذر سال بعد به طول انجامید. سفر ۱۱ آبان ۱۳۰۲ احمد شاه سومین و آخرین مسافرت وی به اروپا بود.
( www.psri.ir )
موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی
No comments:
Post a Comment